یکی از آرزوهای دیرینه اهالی گلستان ثبت جهانی دیوار تاریخی گرگان در یونسکو بوده که طبق گفته مدیر این پایگاه، با تکمیل مطالعات میدانی و اقدامات مقدماتی در دست انجام است.
دیوار دفاعی گرگان که از آن به عنوان سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز و دیوار سرخ هم یاد کرده‌اند در بین اهالی منطقه به دلیل استفاده از آجرهای سرخ به «مار سرخ» هم مشهور است.
طول این دیوار ۲۰۰ کیلومتر بوده و در سال ۱۳۸۷ به ثبت ملی رسیده است. از سنوات گذشته ثبت جهان این دیوار توسط متولیان پیگیری شده و هم اکنون پرونده ثبت در دست تکمیل است لذا برای اطلاع از آخرین وضعیت ثبت جهانی با «حمید عمرانی رکاوندی»، مدیر پایگاه میراث فرهنگی دیوار بزرگ گرگان گفتگو کردیم که در ذیل خواهد آمد.
* در مورد تاریخچه دیوار توضیح می‌دهید.
دیوار گرگان مربوط به دوره ساسانیان بوده و دستور ساخت آن در سال ۴۲۰ توسط شاه فیروز اول صادر و خسرو انوشیروان آن را در سال ۵۷۰ تکمیل می‌کند.
این دیوار با خشت و آجر ساخته شده و کارایی آن دفاعی و حفظ سرزمین ایران بوده است. دیوار ۳۸ قلعه داشته و ارتفاع آن بین ۶ الی ۱۰ متر است.
هم اکنون قلعه‌های آن، زیر خاک مدفون بوده و در این روند ۱۷۰۰ ساله ساختار معماری آن از بین رفته و به صورت دشت باز است.
این دیوار به تدریج در سلسله‌های بعد، کارایی خود را از دست می‌دهد و مردم از آجرهای آن در ساخت و ساز منازل استفاده می‌کنند.
* وضعیت فعلی دیوار چگونه است؟
هم اکنون بنای خاصی از دیوار باقی نمانده، البته نواحی شرقی از گنبدکاووس تا کلاله دیوار نسبتاً سالم بوده هرچند که در نواحی غربی هم آجرهای شکسته را می‌بینیم.
بخشی از دیوار در نواحی غربی به سمت ارتفاعات البرز کشیده و دیوار شهر تاریخی تمیشه هم جزو دیوار تاریخی گرگان بوده است.
حدود دو کیلومتر از دیوار در بستر خلیج گرگان واقع بوده که با استفاده از سیستم سونار یا جی پی اس شناسایی شده که به دلیل ماهیت آن کاوش در آن سخت است.
به طور کلی، مسیرها در دیوار مشخص و تصویربرداری و مستندسازی شده و اطلاعات آن موجود است و اگر بخواهیم مسیر گردشگری تعریف کنیم مشکلی در این زمینه وجود ندارد.
* از چه تاریخی کار به صورت جدی در دیوار آغاز شد؟
از سال ۱۳۷۵ دیوار تاریخی گرگان مورد توجه جدی میراث فرهنگی مازندران قرار گرفت و پس از انتزاع گلستان از مازندران این موضوع به صورت جدی تر در استان دنبال شد.
در سال ۱۳۷۹ این دیوار ثبت ملی شده و اعتبارات داخلی برای مدیریت بهینه این اثر اختصاص داده شده که این روند تاکنون ادامه دارد.
* کاوش‌های جدید هم در دیوار تاریخی انجام می‌شود؟
در سال ۱۳۹۹ کاوش‌های جدیدی در حوزه باستان شناسی دیوار تاریخی گرگان انجام نشده و هرگونه فعالیت در این بخش نیازمند تحصیل مجوز از وزارت خانه است.
در حال حاضر تمام فعالیت‌ها بر روی تکمیل پرونده ثبت جهانی این دیوار متمرکز شده و فرآیندهای میدانی و عملیاتی در حال حاضر متوقف است.
* برای ثبت جهانی دیوار چه اقداماتی انجام شده و چه مقدماتی لازم است؟
مستندات مورد نیاز از قبیل نقشه‌های هوایی، طرح‌های گردشگری، پیوست‌های فرهنگی در حال احصا و جمع آوری است و تلاش می‌کنیم با تکمیل پرونده دیوار هر چه سریع‌تر مقدمات ثبت جهانی آن را فراهم کنیم و این امر به عنوان اولویت نخست میراث فرهنگی گلستان در دست پیگیری است و در این زمینه چندین جلسه با استاندار و مسئولان ارشد استان برگزار شده است.
هفته گذشته با سفر معاون وزیر به گلستان تکمیل عکس‌های هوایی دیوار تاریخی و نقشه‌های مسیریاب مورد تاکید قرار گرفت.
در اولویت دوم باید مستندات مورد نیاز برای ثبت در یونسکو گردآوری شده و تمام مستندات و مطالب باید براساس چارچوب‌های ترسیمی یونسکو باشد و سپس به دفتر ثبت یونسکو در تهران تحویل داده شود.
* چه زمانی را برای ثبت جهانی پیش بینی می‌کنید؟
ایران ۳۰ پرونده در حال بررسی برای ثبت جهانی دارد که دیوار تاریخی گرگان هم جزو آنها است. اگر پرونده دیوار تکمیل شود، به مرحله بالاتر رفته که امیدواریم تا پایان سال تکمیل شده و در دولت بعدی ثبت شود.
* پایش تصویری انجام شده است؟
قرارداد تصویربرداری هوایی از دیوار تاریخی تنظیم و پس از مساعد شدن شرایط آب و هوایی این بخش از کار اجرایی خواهد شد.
* مزیت ثبت جهانی دیوار تاریخی چیست؟
با ثبت جهانی دیوار تاریخی گرگان در یونسکو اصالت فرهنگی ایران به جهانیان معرفی می‌شود و پیشینه اثر به زبان‌های مختلف ترجمه و در اختیار گردشگران قرار می‌گیرد.
ثبت این اثر، دیوار را به عنوان یکی از مقاصد گردشگری توریست‌های خارجی قرار می‌دهد زیرا به طور معمول گردشگرانی که قصد سفر به یک کشور را دارند با مراجعه به سایت یونسکو متوجه می‌شوند که مهم‌ترین اثر قابل بازدید و ارزشمند در آن کشور کدام مجموعه است.
یکی از دلایل استقبال گردشگران از آثار ثبت شده در یونسکو به خاطر این است که خدمات ارائه شده در این اماکن همتراز با استانداردهای بین المللی بوده و گردشگران دغدغه‌های کمتری در خصوص بهره‌مندی از خدمات و زیرساخت‌های مورد نیاز دارند.
از دیگر پتانسیل‌های ثبت جهانی دیوار تاریخی تزریق اعتبارات بین المللی برای مرمت و احیا بوده و این اعتبار همه ساله به صورت مستمر تزریق می‌شود. پس از ثبت جهانی امکان بهره‌مندی از تسهیلات صندوق حمایتی یونسکو فراهم شده و از این منظر محدودیتی نخواهیم داشت، همانطور که در فاجعه زلزله بم، یونسکو اعتبارات ارزی کافی برای مرمت ارگ تاریخی اختصاص داد.
پس از ثبت جهانی، استفاده از طرح‌های حمایتی یونسکو و نظرات کارشناسان این نهاد تخصصی برای دیوار گرگان مهیا شده و اعتبارات لازم جهت پژوهش، نگهداری و آماده سازی اختصاص می‌یابد تا یک طرح گردشگری پایدار اجرایی شود.
* اعتبارات مصوب دیوار تاریخی چه میزان است؟
در سال ۹۸ مبلغ دو میلیارد تومان اعتبار برای این پروژه تخصیص یافته و در سال ۹۹ هم پنج میلیارد تومان مصوب شده که در صورت تخصیص به موقع، پرونده ثبت جهانی را گام به گام جلو برده و مقدمات آن را فراهم می‌کنیم.
* چه معارضاتی دیوار را تهدید می‌کند؟
در حاشیه دیوار تاریخی گرگان شهرها و روستاها و اراضی زراعی مختلفی واقع شده که به عنوان تهدیدی برای این اثر تاریخی محسوب می‌شود. برای قطعی شدن ثبت دیوار در یونسکو باید برنامه‌های کوتاه و بلند مدتی برای رفع این معارضات پیش‌بینی شود.
برای ثبت جهانی، باید معارضات شناسایی شده، با همکاری دستگاه‌های متولی مانند جهاد کشاورزی، بنیاد مسکن و دهیاری‌ها طی یک فرصت زمانی ۱۰ الی ۱۵ ساله برطرف شود. اجرای این عملیات و پاکسازی به عنوان یکی از تعهدات ایران در قبال ثبت جهانی دیوار تاریخی محسوب می‌شود که البته با توجه به گستردگی دیوار گرگان، یونسکو فرصت زمانی مناسبی در اختیار ایران قرار خواهد داد.
همچنین باید از اجرای هرگونه طرح‌های خودسرانه و گسترش معارضات در حریم و پیرامون این اثر ارزشمند جلوگیری کرد، به نحوی که پس از ثبت جهانی دیوار دیگر نباید شاهد اقدامات عمرانی و یا زراعی در حریم این اثر تاریخی باشیم.
به عنوان مثال باید از گسترش ناهمگون بافت‌های مسکونی روستایی و یا اندک شهرهای واقع در مسیر این دیوار مانند شهر فراغی و انبارالوم پرهیز کرد.
* مراقبت از دیوار چگونه انجام می‌شود؟
دیوار تاریخی از حوزه استحفاظی هفت شهر استان عبور کرده و با توجه به استقرار اداره میراث فرهنگی در این شهرها عملاً حداقل هفت نیروی حفاظتی برای پاسداشت از این اثر تاریخی وجود دارد و هر شهرستان موظف است براساس دستورالعمل پایگاه، امر پایش و مراقبت از این اثر را به اجرا برساند.
* چه مستنداتی از این اثر گردآوری شده است؟
دستاوردهای ناشی از کاوش در دیوار تاریخی گرگان، در قالب مجموعه گزارشاتی در یک کتاب به چاپ رسیده است و در حال حاضر هم براساس برنامه‌ریزی‌ها، جلد دوم آماده چاپ است. در جلد دوم دستاوردها به صورت گسترده‌تر و تخصصی‌تر ارائه شده که به عنوان مثال ساختار معماری قلعه‌ها، باروها، ویژگی‌های دیوار، کانال‌های آب رسان و ویژگی‌های دیگر در این جلد ارائه خواهد شد.
هر یک از این کتاب‌ها حدود ۸۰۰ صفحه بوده که اطلاعات مندرج در آن برای محققان، دانشجویان و علاقه‌مندان قابل استفاده خواهد بود.
البته در دهه ۵۰ یکی از محققان به نام «محمد یوسف کیانی» پژوهش‌هایی در دیوار انجام داده که در یک کتاب به چاپ رسیده است.
بعد از فوت کیانی، آقای جبرئیل نوکنده به عنوان سرپرست این مطالعات در استان انتخاب شد و هم اکنون مدیر باستان شناسی دشت گرگان و پروفسور سوئر از دانشگاه ادینبرو اسکاتلند که در حوزه دیوار چین و مغول سابقه دارد با تیم مطالعاتی ما همکاری می‌کند.
منبع:مهر
تماشای معماری آلوار آلتو
