گنبد سلطانیه یادگار سال‌های اقتدار هنر و معماری ایرانی است، هنری که خوی خشن مغولان را رام کرد و در طول حکومت ایلخانان بنای عظیم گنبد سلطانیه با نقش و نگاری زیبا بنا شد تا یادگاری بر آیندگان و اثبات اصالت هنر و فرهنگی ایرانی و اسلامی مردم ایران باشد.

نماد گردشگری استان زنجان را می‌توان در گنبد سلطانیه خلاصه کرد، بنای عظیم و باشکوه که با وجود همه عظمت و شکوهی که دارد هنوز به جایگاه واقعی خود در زمینه گردشگری در کشور نرسیده است.

در گستره چمن تاریخی سلطانیه بنایی با شکوه با گنبد فیروزه ایش خودنمایی می‌کند بنایی که روایتگر هنر و ذوق اسلامی -ایرانی است تا تأکیدی دوباره بر برتری و اصالت فرهنگ و هنر، مردمانش باشد

در گستره چمن تاریخی سلطانیه بنایی با شکوه با گنبد فیروزه ایش خودنمایی می‌کند بنایی که روایتگر هنر و ذوق اسلامی -ایرانی است تا تأکیدی دوباره بر برتری و اصالت فرهنگ و هنر، مردمانش باشد.

تلفیقی از کاشی و آجر، بنای باشکوه قامت افراشته در دامن چمن تاریخی سلطانیه، عظیم‌ترین گنبد آجری جهان است که استوار و مستحکم خودنمایی می‌کند تا بار دیگر هنر و معماری اسلامی و ایرانی را به رخ تماشاگران خود بکشاند. گنبد سلطانیه با ارتفاعی نزدیک به دو هزار متر از سطح دریا در ۳۶ کیلومتری شهرستان زنجان و با فاصله چهار کیلومتری از جاده قزوین زنجان در دشت سلطانیه و در کنار چمن سلطانیه واقع شده است.

در خصوص تاریخچه شهر سلطانیه و گنبد آن آمده است: هنگامی که ارغوان خان - پسر آباقا خان -چهارمین ایل خان مغول بر اریکه سلطنت تکیه زد، تصمیم گرفت در محل سلطانیه فعلی شهری بنا کند. بدین رو دستور داد «قلعه ای که دور باروی آن ۱۲ هزار گام باشد، از سنگ تراشیده بسازند». ارغون پس از ساختمان این قلعه، در حالی که هنوز نیمه کاره بود در آن مسکن گزید و به سال ۶۹۱ ه. ق در گذشت و در همان جابه خاک سپرده شد.

غازان خان - جانشین وی - از پیگیری کار پدر منصرف شد و متوجه تبریز و احداث محله شنب غازان شد.

با به حکومت رسیدن الجایتو به سال ۷۰۲ ه. ق کار ساخت شهر سلطانیه از سر گرفته شد. وی دستور داد شهری بسازند که دور آن ۳۰ هزار گام باشد، همچنین قلعه‌ای کوچک به مساحت ۲۰۰۰ گام که با حصار و ۱۶ برج در بر گرفته می‌شد.

عرض دیوارهای قلعه به اندازه‌ای بود که چهار سوار به آسانی می‌توانستند در کنار هم بر روی آن حرکت کنند. الجایتو همچنین امر کرد آرامگاه با شکوهی برای وی بسازند.

اولجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان، آرامگاه رفیع و با شکوهی برای خود بسازد به همین جهت برای بر پایی این آرامگاه، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند.

اینجا تجلی‌گاه هنر و معماری اصیل ایرانی و اسلامی است، هنری برگرفته از فرهنگ و تمدن ایرانی و آمیخته با آرایه‌های بی‌بدیل معماری اسلامی، نقوشی که زندگی را می‌توان در زیبایی‌های خیره‌کننده‌اش به عینه دید. اینجا گنبد عظیم و تاریخی سلطانیه است.

تلفیقی زیبا از کاشی و آجر، بنایی باشکوه قامت افراشته در دامن چمن تاریخی سلطانیه و عظیم‌ترین گنبد آجری جهان است که استوار و مستحکم خودنمایی می‌کند تا بار دیگر هنر و معماری اسلامی- ایرانی را به رخ تماشاگران خود بکشاند.

گنبدی نیلگون در دشت سرسبز و تاریخی سلطانیه خودنمایی می‌کند و هر بیننده‌ای را به تحسین هنر و معماری ایرانی وامی‌دارد. انواع آجرکاری، گچ‌بری و کاشی‌کاری، منبت‌کاری، آیینه‌کاری، نقاشی و همه هنرهای اصیل ایرانی و اسلامی در این بنای ارزشمند تاریخی خلاصه شده است.

گنبد تاریخی و عظیم سلطانیه بزرگ‌ترین و اصیل‌ترین شناسنامه سبک معماری آذربایجانی بوده که در استان زنجان قرارگرفته است. سبک آذری به لحاظ استفاده از آرایه‌ها و تزئینات به‌کاررفته در بناها و ساختمان‌ها، دوره شکوفایی معماری ایرانی محسوب می‌شود.

استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام در بناها، استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی از ویژگی‌های سبک آذری است که این سبک را با سایر سبک‌ها دارای تفاوت‌هایی کرده است.

در خصوص تاریخچه شهر سلطانیه و گنبد آن آمده است: هنگامی که ارغوان خان - پسر آباقا خان -چهارمین ایل خان مغول بر اریکه سلطنت تکیه زد، تصمیم گرفت در محل سلطانیه فعلی شهری بنا کند. بدین رو دستور داد «قلعه ای که دور باروی آن ۱۲ هزار گام باشد، از سنگ تراشیده بسازند». ارغون پس از ساختمان این قلعه، در حالی که هنوز نیمه کاره بود در آن مسکن گزید و به سال ۶۹۱ ه. ق در گذشت و در همان جابه خاک سپرده شد.

غازان خان - جانشین وی - از پیگیری کار پدر منصرف شد و متوجه تبریز و احداث محله شنب غازان شد.

با به حکومت رسیدن الجایتو به سال ۷۰۲ ه. ق کار ساخت شهر سلطانیه از سر گرفته شد. وی دستور داد شهری بسازند که دور آن ۳۰ هزار گام باشد، همچنین قلعه‌ای کوچک به مساحت ۲۰۰۰ گام که با حصار و ۱۶ برج در بر گرفته می‌شد.

عرض دیوارهای قلعه به اندازه‌ای بود که چهار سوار به آسانی می‌توانستند در کنار هم بر روی آن حرکت کنند. الجایتو همچنین امر کرد آرامگاه با شکوهی برای وی بسازند.

اولجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان، آرامگاه رفیع و با شکوهی برای خود بسازد به همین جهت برای بر پایی این آرامگاه، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند.

بنای گنبد سلطانیه بر اساس طرح آرامگاه غازان خان که آن نیز از بنای آرامگاه سلطان سنجر در (مرو) الهام گرفته، ساخته شد، با این تفاوت که پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع و پلان گنبد سلطانیه هشت ضلعی است.

اگر چه تا حدود زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تأثیر گذاشته بود، لیکن نکات ابتکاری در بنای اخیر به حدی است که آن‌را به صورت یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران در آورده است که بعدها نمونه و الگویی برای احداث تعداد زیادی از ابنیه این دوره شد

اگر چه تا حدود زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تأثیر گذاشته بود، لیکن نکات ابتکاری در بنای اخیر به حدی است که آن‌را به صورت یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران در آورده است که بعدها نمونه و الگویی برای احداث تعداد زیادی از ابنیه این دوره شد. همچنین معماری گنبد سلطانیه را شخصی به نام سید علی شاه انجام داده است.

ظاهراً هنگامی که اولجایتو امر به احداث آرامگاه خود کرد هنوز اسلام را به عنوان مذهب رسمی انتخاب نکرده بود.

وی تقریباً در هنگامی که کار ساختمانی گنبد رو به اتمام بود، سفری به عراق کرد و تربت پاک امام حسین (ع) و حضرت علی (ع) را در کربلا و نجف زیارت کرد.

بنا به قولی بر اثر تشویق و ترغیب علما و روحانیون بزرگ شیعه که در دستگاه حکومتی صاحب منزلتی بودند، اولجایتو مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی پذیرفت و بعد از مدتی تصمیم گرفت که آرامگاه خود را به ائمه اختصاص دهد. بدین منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان (امام علی (ع) و امام حسین (ع)) را به سلطانیه داشت، تا بر رونق تجاری و اهمیت مذهبی پایتخت جدیدالتاسیس خود بیفزاید.

لذا دستور داد تا تزئینات داخلی بنا که تا آن روز انجام نگرفته بود، به گونه باشد که در آن شعائر مذهب تشیع بخوبی مورد استفاده قرار گیرد. به همین جهت بود که کلمه «علی» به طور مکرر با کاشی در متن آجر نوشته شده است.

انتقال اجساد مطهر ائمه (ع) بخاطر مخالفت شدید علمای شیعه و یا به قولی، خواب سلطان که حضرت علی (ع) را از این عمل ناراضی دیده بود انجام نگرفت و سلطان از این کار منصرف شد.

الجایتو در سال ۷۱۶ ه. ق، بعد از یک بیماری نسبتاً طولانی در گذشت و با فوت او، موقعیت سلطانیه نیز ساقط شد و با سقوط سلسله ایلخانان، آخرین رمق سلطانیه کشیده شد.

سلطانیه در سال ۷۸۶ ه. ق در حمله تیمور لنگ غارت و چپاول شد و بسیاری از ابنیه آن ویران گشت و مردمانش کوچ کردند. در عهد میران شاه – پسر تیمور – این شهر دوباره مورد ویرانی قرار گرفت و سرانجام در نتیجه جنگی که بین قرا یوسف و فرزند میران شاه به نام ابوبکر رخ داد، شهر سلطانیه به کلی موجودیت سیاسی و اقتصادی خود را از دست داد.‌

گنبد سلطانیه گرچه در زمان ایلخانان مغول ساخته شده است ولی هنر و اصالت معماری ایرانی عامل اصلی ساخت آن بوده است، بنای که اندیشه و تفکر هنر اسلامی و ایرانی در گوشه گوشه آن نمود دارد و شکوه و عظمت هنر را می‌توان در آن به عینه دید.

دشت وسیع سلطانیه که از دامنه کوه‌های شمالی منطقه آغاز و تا اولین رشته کوه‌های جنوبی منطقه ادامه پیدا می‌کند، تقریباً در نقطه مرکزی چمن سلطانیه را که همانند تخته فرش تنیده از ابریشم است، در آغوش کشیده است

دشت وسیع سلطانیه که از دامنه کوه‌های شمالی منطقه آغاز و تا اولین رشته کوه‌های جنوبی منطقه ادامه پیدا می‌کند، تقریباً در نقطه مرکزی چمن سلطانیه را که همانند تخته فرش تنیده از ابریشم است، در آغوش کشیده است. دشت سلطانیه به استناد مدارک باستان‌شناسی خواستگاه استقرارهای مختلفی از هزاره‌های پیش از تاریخ به بعد است و سرچشمه رودخانه‌های زنجانرود و ابهر رود است.

این دو رودخانه پس از قدرت گرفتن از آب‌های تحت‌الارضی چمن سلطانیه در طول مسیر و کنار شاخه‌های فرعی خود به نوعی باعث پدید آمدن و قوام استقرارهای مختلفی شده‌اند.

سلطانیه؛ نماد هنر ایرانی و اسلامی

علاوه بر کتیبه‌های متعدد مشتمل بر آیات قرآنی، احادیث نبوی و اسماً جلاله و مقدسه که در بخش‌های مختلف بنا درج شده، در سطح جرز ایوان‌های جنوب شرقی و غربی نیز در لابه لای نقوش تزئینی، نام علی (ع) به طور مکرر به خط ثلث و در گرداگرد آن کلمات ابوبکر، عمر، عثمان، علی (ع) حسن (ع) و حسین (ع) تکرار شده است. وجود اسامی خلفای راشدین، انتساب این نقوش را به دوره صفوی مردود می‌سازند.

در طبقه اول ایوان شمال غربی نیز عبارت «السلطان محمد الجایتو» با خط آبی گچ چندین بار تکرار شده است. در خصوص دلایل وجودی دو لایه تزئینی در بنا، نظریات مختلفی ابراز شده است. همان طور که گفته شد، برخی عقیده دارند که لایه اول به قصد انتقال آرامگاه‌های مطهر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) صورت گرفته که پس از انصراف از این کار، لایه تزئینی دوم – که بیشتر نشانه مذهب تسنن است – بر روی لایه اول اجرا شده است.

عقیده دیگر این است که بناهای ارگ سلطانیه ابتدا با نظارت خواجه سعدالدین و سپس خواجه رشیدالدین فضل اله ساخته و پرداخته شده که پس از قتل خواجه سعدالدین در سال ۷۱۱ ه. ق و سپس خانه نشین و کشته شدن خواجه رشیدالدین و قبضه شدن دار الحکومه توسط تاج الدین علی شاه، وی آثار نامبردگان را از بین برده است. نظریه سومی نیز که مطرح است، تغییر مذهب الجایتو از تشیع به تسنن است.

درباره ورودی‌های اصلی به فضای داخلی، به خاطر وجود راه‌های متعدد، نظریه‌های مختلفی ابزار شده که عمدتاً ایوان‌های شرقی و شمالی را به عنوان ورودی‌های اصلی معرفی کرده‌اند و وجود کتیبه‌های مفصل ایوان شرقی و کتیبه‌های به خط ثلث ایوان شمالی، مؤید این نظر است. به نظر می‌رسد در گذشته، راه‌های دیگر با پنجره‌های آهنی مسدود می‌شده‌اند.

کف بنای گنبد سلطانیه با زیر سازی آجر فرش و شفته آهک و روکش سنگ مرمر سفید یا سنگ رخام فرش شده بوده است. با کاربردی، بالکن‌های هشتگانه‌ای هستند که از ایوان پدید آمده‌اند و به نوبه خود دارای تزئینات زیبایی اعم از کاشیکاری مقرنس کاری، تسمه کشی، گچکاری و تلفیق آجر و کاشی و سر انجام کتیبه‌های متعدد هستند.

این ایوان‌ها که رو به بیرون هستند هریک به طور متقارن به سه واحد طاق و تویزه تبدیل شده و آرایش سقف آنها زیباترین و جذاب‌ترین تزئینات هنر گچ‌بری ایران است راه پله‌ها از طبقه اول شروع می‌شود و تا بالای مناره‌ها ادامه پیدا می‌کند.

بنای گنبد سلطانیه از نظر تزئینات یکی از موفق‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی ایران به شمار می‌رود. عوامل مختلف تزئینی بنای گنبد سلطانیه عبارتند از ۱- تزئینات آجری ۲- تزئینات گچ‌بری ۳- کتیبه‌ها ۴- کاشیکاری ۵- تزئینات رنگ و نقاشی ۶- تزئینات سنگی ۷- تزئینات چوبی؛ در این بنا از، تزئین آجری به سه صورت: آجرهای قالبی، آجرهای کنده کاری و تلفیق آجر و کاشی استفاده شده است.

آجر قالبی در چهار ایوان جنوبی، شرقی، شمال شرقی و شمال غربی به کار گرفته شده و شامل نقوش هندسی، گیاهی گاه به همراه کتیبه‌هایی است. آجرهای کنده کاری شده فقط در دو ایوان، در دو جبهه شرقی و جنوبی استفاده شده است

آجر قالبی در چهار ایوان جنوبی، شرقی، شمال شرقی و شمال غربی به کار گرفته شده و شامل نقوش هندسی، گیاهی گاه به همراه کتیبه‌هایی است. آجرهای کنده کاری شده فقط در دو ایوان، در دو جبهه شرقی و جنوبی استفاده شده است.

از دیگر عوامل تزئینی در گنبد سلطانیه، گچ است که به وفور در نمای داخلی و خارجی بنا به کار رفته است. گچ در اینجا به صورت زنده و پخته و زمانی به حالت مرده و خام در پشت بند کاشی‌ها، ملاط آجرها، گچ‌بری ها، کتیبه هات و تزئینات قالبی و استامپی در ابعاد مختلف به خدمت گرفته شده است. این نوع تزئین در کنار تنوع و گستردگی، از تکنیک و هنر بسیار بالایی در این بنا برخورد دار و شایسته مطالعه و تحقیقات گسترده‌تر است.

تزئینات کاشیکاری نیز در این بنا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. نمای اصلی گنبد، منارهای هشتگانه گیلویی بالایی ایوان‌های هشتگانه در طبقه دوم پشت بغل قوس‌های ۲۴ گانه مزبور و حاشیه‌های تزئینی آنها، جذاب‌ترین نوع کاشیکاری را به نمایش می‌گذارد که گاه با کتیبه‌هایی همراه است در نمای داخل، دو لایه تزئینی با کاشی مشخص است.

در تزئینات گنبد سلطانیه کتیبه نویسی نیز همانند سایر پدیده‌های هنری یکی از بدایع بی بدیل هنر خطاطی در معماری اسلامی ایران است. کتیبه‌های دوره نخست تزئینات – به استثنای چند مورد – عموماً به خط کوفی زیبا و به سبک معقل، شجر، توشیح و مورق و کتیبه‌های دوره دوم به خط جلی ثلث و انواع خطوط کوفی، محقق، ریحان و نسخ نوشته شده است. کتیبه‌های ایوان‌های غربی، از زیباترین خطوط این بنای تاریخی است که از نظر فضا سازی و ایجاد عظمت در بنا – به لحاظ عمود بودن کلمات – اهمیت بسزایی دارد.

ثبت گنبد سلطانیه در فهرست میراث جهانی

گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان در تاریخ ۲۴ تیرماه ۱۳۸۴ در کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر دوربان آفریقای جنوبی به عنوان هفتمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

گنبد هشت ضلعی سلطانیه به لحاظ تزئینات آجرکاری، کاشیکاری و معماری از منحصر به فردترین آثار دوره اسلامی محسوب می‌شود.

اشیا به‌دست آمده از کاوش‌های باستان شناسی ارگ و شهر قدیم سلطانیه شامل انواع کاشی زرنگار و زرین فام، پی سوزه‌ای سفالی ساده و دسته دار، قطعاتی از فقاع سفالی، کاسه‌های سفالی ساده و لعاب‌دار، انواع دوات سفالی لعاب‌دار دوره صفوی، انواع بشقاب لعاب‌دار منقوش دوره ایلخانی از جمله اشیا در معرض نمایش در این مجموعه است که مطمئناً می‌تواند خاطره بازدید از گنبد سلطانیه را برای مسافرین نوروزی ماندگار کند.

عکس:مهدی الماسی

منبع:مهر