به گزارش پایـگاه " اخـبــار معـمـاری  "  به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، محمد حسین عزیزی خرانقی افزود: بررسی باستان‌شناسی این منطقه از جنوبی‌ترین نقطه آن در بخش چاهک آغاز شده و تاکنون ۶۰ اثر فرهنگی - تاریخی شناسایی شده است.  
این باستان شناس خاطرنشان‌کرد: این آثار عموما شامل بناها و قلعه‌های تاریخی، رشته قنوات، آرامگاه، گورستان‌های عشایری و تپه و محوطه‌های تاریخی هستند.  
به گفته وی، شرایط متفاوت اقلیمی در مناطق مختلف این منطقه موجب شکل‌گیری گونه‌های متفاوتی از استقرارهای انسانی شده ولی در قیاس با دیگر نقاط استان یزد، از آب و هوا و اقلیم بسیار مساعدتری برای استقرار گروه‌های انسانی از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر برخوردار است.
عزیزی خرانقی گفت: ارتفاع متوسط این منطقه حدود هزارو۷۰۰ متر از سطح دریاست و وجود رودخانه‌های دایمی (البته در سالیان اخیر به خاطر خشکسالی‌های مفرط به رودخانه فصلی، تغییر ماهیت داده‌اند)، دره‌های میانکوهی مناسب و قرارگیری در انتهای چین خوردگی‌های شرقی زاگرس؛ شرایط بسیار مساعدی برای دامداری و کشاورزی از دوران گذشته تاکنون در منطقه به وجود آورده و امروزه نیز شغل غالب ساکنین کشاورزی و دامداری است.  
او با بیان اینکه از لحاظ اقلیمی منطقه مورد بررسی متاثر از دو استان غربی و شرق خود یعنی فارس و کرمان است که این تاثیر در فرهنگ نیز هویداست تصریح کرد: به هر حال قدیمی‌ترین آثار فرهنگی که تاکنون در این بررسی شناسایی شده، مربوط به اواخر دوران پارینه‌سنگی میانی (اواخر موستری)، چیزی حدود ۳۵ تا ۲۵ هزار سال پیش است.  
سرپرست هیأت باستان شناسی گفت: ارائه تاریخ برای دوران پارینه‌سنگی در این منطقه ناشناخته بسیار دشوار است ولی تکمیل مطالعات و پژوهش‌های آتی منجر به شناسایی توالی فرهنگ‌های پارینه‌سنگی در استان یزد خواهد شد.  
وی با ابراز تأسف از اینکه بررسی‌های باستان‌شناسی و کلا مطالعات باستان‌شناسی در استان یزد علیرغم غنای فرهنگی- تاریخی آن بسیار فقیر بوده، به گونه‌ای که به راستی هیچ اطلاعات موثق باستان‌شناختی در خصوص این استان کهن، بخصوص در دوره‌های پیش از تاریخی، وجود ندارد و واقعا می‌توان آن را لکه سفیدی از لحاظ مطالعات باستان‌شناسی در مرکز ایران دانست ابراز امیدواری کرد که با تداوم بررسی‌های باستان‌شناسی در این استان و همچنین حمایت بیشتر مسئولان محلی و استانی، امکان شناخت و ارائه توالی فرهنگی و باستان‌شناسی این استان مهیا شود.
این باستان شناس، استقرارها و تپه‌های تاریخی متعددی مخصوصا در کنار رودخانه اعظم خوانسار و نزدیک به مرز استان فارس را نشان دهنده توجه به این منطقه بخصوص در دوره ساسانی دانست و تصریح کرد: این بخش از حوزه مورد بررسی عموما محل سکونت عشایر تُرک قرایی است که امروزه عموما یکجانشین شده‌اند ولی وجود شواهد گورستان‌های تاریخی عشایری در ارتفاعات این بخش از شهرستان خاتم نشان‌دهنده وجود چنین ساختاری حداقل از اوایل دوره اسلامی در منطقه است.  
وی در ادامه یکی از یافته‌های بسیار مهم این بررسی را شناسایی محوطه‌های ذوب آهن در نقاط مختلف منطقه بخصوص در منطقه باغ معدن اعلام کرد و گفت: دوره تاریخی آن مشخص نیست ولی بنا به گفته مردم محلی از دوره هخامنشی استحصال سنگ آهن در این منطقه وجود دارد هرچند که برای ارائه گاهنگاری دقیق‌تر نیاز به مطالعات میان رشته‌ای بر روی نمونه‌های این سرباره‌های آهن هستیم.  
عزیزی خرانقی افزود: رشته قنات‌های متعددی در بخش چاهک شناسایی شده که متاسفانه بیشتر آن‌ها به دلیل حفر چاه‌های عمیق متعدد پس از انقلاب اسلامی؛ امروزه کاملا خشک شده‌اند.  
او اظهار کرد: حفر قنات و آبیاری اراضی کشاورزی توسط قنات یکی از ابداعات تاریخی ایرانیان است که برای هزاران سال، آب کشاورزی و شُرب مناطق مرکزی ایران حداقل از دوره تاریخی را تامین می کرد ولی متاسفانه برداشت بی‌رویه آب‌های زیر سطحی توسط چاه‌های عمیق در این منطقه منجر به افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی شده به صورتی که امروزه در مناطقی حتی در عمق ۲۰۰ متری نیز امکان دستیابی به آب وجود ندارد، در صورتی که یک رشته قنات در صورت نگهداری می‌توانست صدها سال آب مورد نیاز را بدون خلل به سفره‌های آب زیر زمینی، تامین کند.
به گفته این باستان شناس، متاسفانه عدم توجه به رشد پایدار و بهره برداری بدون قاعده و بی‌رویه آینده‌ای تاریک را برای مناطق مرکزی ایران؛ رقم خواهد زد.  
سرپرست هیأت باستان شناسی شهرستان خاتم را بهشت قلعه روستاها و قلعه‌های ارباب رعیتی خواند به گونه‌ای که در هر روستا حداقل یک قلعه تاریخی یافت می‌شود و گفت: قدمت این قلعه‌ها را می‌توان از دوره صفویه به بعد در نظر گرفت، هرچند که بیشتر آن‌ها به دوره قاجار تاریخ‌گذاری می‌شوند.  
او خاطرنشان ساخت: عموم این قلعه‌ها تا اوایل انقلاب مسکون بوده اند ولی پس از حدود سال های دهه ۶۰ خورشیدی، متروک و متاسفانه مخروب شده‌اند و تنها درصد اندکی از این گونه آثار مرمت یا حفاظت شده اند ولی اوج فاجعه در خصوص این قلعه‌ها در روستای چاهک، اتفاق افتاده است.
وی گفت: قلعه چاهک که امروزه به پارک بانوان و محل تفریح اهالی تبدیل شده در کمتر از دو دهه پیش دارای ساختارهای مسکونی سالمی بوده که متاسفانه تمامی ساختارهای معماری داخلی آن به جز حصار پیرامون تخریب شده است. 
عضو هیئت علمی پژوهشکده باستان شناسی در پایان با بیان اینکه نگاه سطحی به مقوله مدرنیته و توسعه پایدار و حذف آثار تاریخی به دلیل کهنگی آن معضل اصلی در برخورد با آثار تاریخی است ابراز امیدواری کرد: با شناخت بیشتر از هویت و مواریث فرهنگی و توجه به اهمیت آثار تاریخی و راهکارهای قانونی موجود برای تغییر کاربری مخصوصا بناهای تاریخی و ایجاد امکان بهره‌بری مادی ساکنین محلی از وجود آثار تاریخی در منطقه به رشد پایدار و حفاظت و حراست از آثار تاریخی و یادمان های نیاکانمان دست یابیم.