کلیسای سرکیس مقدس تنها کلیسای تهران نیست، اما بزرگ‌ترین آنهاست و شناخته‌شده‌ترینشان. این کلیسا را معماری مشهور به نام اوژن آفتاندلیانس ساخته است.
روی پل کریمخان که باشید، هنوز به مرتفع‌ترین نقطه آن نرسیده‌اید که گنبد و صلیب‌های کلیسا را خواهید دید. ساختمان کلیسا سال ۴۹ ساخته شده و عجیب نیست که معمارش «اوژن آفتاندلیانس»، معمار بناهای عظیم، است.
«رضا موسوی»، کارشناس مرمت آثار باستانی و تهران‌شناس، فرهنگ ایرانی را پذیرای مذاهب دیگر می‌داند: «در تفکر ما ایرانیان این نیست که دارندگان ادیان دیگر را طرد کنیم. مسلمان، مسیحی و زرتشتی، کلیمی و... به‌عنوان شهروند در کنار هم زندگی می‌کنیم. بنابراین، طبیعی است که کلیساهای زیادی هم داشته باشیم. بیشتر از ۹۰درصد کلیساها فعالند و مناسک مذهبی‌شان را انجام می‌دهند. حتی کلیسای انجیلی فعال داریم که شاخه‌ای از مسیحیت است.»
او این کلیسا را کلاسیک‌ترین کلیسای تهران می‌داند: «مظهر کلیساهای تهران، همین کلیسای سرکیس مقدس است که در مرکزی‌ترین نقطه شهر و با بهترین کیفیت ساخته شده است. این کلیسا برداشتی از کلیساهای کلاسیک دنیاست که پلان صلیبی‌شکل و محراب کلاسیک دارند.» ارتفاع کلیسا ویژگی دیگر آن است که رضا موسوی از آن صحبت می‌کند: «تمام بناهای مذهبی برای اینکه انسان را تحت تأثیر قرار دهند، ارتفاعی بلند دارند.
بیشتر آنها گنبدخانه و محراب دارند و راهروهای طولانی که انسان را به سمت خاصی هدایت می‌کند. بیشتر این بناها، از جمله این کلیسا، بدون پنجره هستند. در مساجد هم پنجره وجود ندارد. در این بناها نورگیر داریم که تشعشعی از نور را در یک فضای تاریک، ایجاد می‌کند تا به آن تقدس دهد. در واقع، یک نوع نورپردازی طبیعی در این بناها اجرا می‌شود که در این کلیسا هم شاهد آن هستیم.»
او رنگ کلیسا را که سفید است، عنصری برای منزه جلوه دادن فضا می‌داند: «بنای این کلیسا، از سنگ مرمر است که گران‌قیمت نیست.
ولی سنگ پاکیزه و یکدستی است.» او با اشاره به کارهای دیگر آفتاندلیانس، از جمله تالار رودکی، تالار فرهنگ و کاخ سعدآباد، و ویژگی‌های خاص معماری آنها، توضیح می‌دهد که این ویژگی‌های معمارانه که مشخصه کارهای آفتاندلیانس است، در کلیسای سرکیس مقدس وجــود ندارد: «حتی در کلیسای وانک در اصفهان که از کارهای آفتاندلـیانس است، بیشتر با ویژگی‌های معمـــارانه روبه‌رو هستیم تا در کلیسای سرکیس مقدس. به عمد هم این اتفاق افتاده و نشانه هوش آفتاندلیانس است.»
دلایل موسوی در این‌باره چنین است: «انجمن خلیفه‌گری ارامنه در خیابان سی تیر و در کلیسای مریم مقدس بود. در دهه ۵۰ تصمیم گرفته می‌شود که این انجمن به ساختمان جدیدی منتقل شود. مهم‌ترین دلیلش هم این بوده که می‌خواسته‌اند ساختمان در دید باشد. ضمن اینکه تمایل داشته‌اند این انجمن در ساختمانی باشد که به کلیساهای کلاسیک جهان شبیه‌تر است. به همین دلیل هم آفتاندلیانس این بنا را مطابق پلان معماری کلیساهای کلاسیک جهان طراحی می‌کند. این نوع کلیسا را هم در اروپا و هم در آمریکا زیاد می‌بینید.
با اینکه آفتاندلیانس معمار خلاقی است و سعی می‌کند از نمادهای بومی ایران در کارهایش استفاده کند، در این کلیسا این کار را نکرده است. او کلیسای وانک را با تأثیر از بناهای همان منطقه می‌سازد یا در تالار وحدت در تهران با یک سازماندهی در معماری روبه‌رو هستیم که شبیه آن را در جای دیگری نداریم. این ساختمان کاملاً برگرفته از معماری پهلوی اول است. ولی در کلیسای سرکیس مقدس این کار را نکرده و من مطمئنم به عمد بوده است و خواسته بنایی شبیه کلیساهای کلاسیک بسازد که بتواند به انجمن خلیفه‌گری ارامنه تبدیل شود.»
گنبد کلیسای سرکیس مقدس یکی از ویژگی‌های معماری آن است. گنبد مرتفع روی ساختمانی قرار گرفته که عرض چندانی ندارد. رضا موسوی می‌گوید: «عرض ساختمان زیاد نیست. ولی در دوره‌ای ساخته شده که ابزار زیادی برای معماری و ساختمان‌سازی وجود دارد. مثلاً مسجد سپهسالار با آن گنبد عظیم زمانی ساخته شده که استفاده از تیرآهن مرسوم نیست و تمام دیوارها باربر هستند. یعنی دیوارهای بسیار ضخیمی که بتوانند وزن گنبد را تحمل کنند، ولی در این کلیسا دیوارها باربر نیستند. تمام ساختار این بنا فلزی است. بنابراین، جای شگفتی نیست که چنین گنبد مرتفعی دارد.»
رضا موسوی از جانمایی و دقیق این بنا می‌گوید: «نخستین قدم برای ساخت یک اثر ماندگار معماری، مکان‌یابی درست است. اگر همین بنا در یک پسکوچه ساخته می‌شد، این کارکرد و ماندگاری را نداشت. اصلاً یکی از دلایل ماندگاری این بنا موقعیت استراتژیک منطقه‌ای آن است.
پل کریمخان چند سال بعد از این کلیسا و سال ۵۲ ساخته شده و تقریباً همدوره این کلیساست. وقتی روی این پل هستید تیغه‌های گنبد کلیسا را می‌بینید و هیچ مانعی هم در برابر آن نیست. یعنی هیچ بنایی جلو دیده شدن آن را نگرفته است. این مکان‌یابی در دوره‌ای انجام می‌شود که خیابان‌های تهران دیگر شکل گرفته‌اند.
بنابراین، مشخص است که جایی که کلیسا قرار است ساخته شود، سر یک تقاطع در دید است و برای همین هم انتخاب می‌شود. من فکر می‌کنم این بنا یکی از مشخص‌ترین بناهای مذهبی تهران است که در دید قرار دارد. مثل حسینیه ارشاد یا مسجد سپهسالار که در میدان سپهسالار و در یک سه‌راهی است که به‌شدت در چشم است. هرچند مسجد سپهسالار، به دلیل واقع شدن ساختمان مجلس و کتابخانه، به اندازه این کلیسا در چشم نیست.»
کلیسای سرکیس مقدس با هزینه شخصی فردی نیکوکار از ارمنی‌های ایران به نام «مارکار سرکیسیان» و طرح مهندس «اوژن آفتاندلیانس» در سال ۱۳۴۹ (۱۹۷۰ میلادی) بنا شد
کلیسا با هزینه ۳ و نیم میلیون تومان ساخته شده است سرکیس مقدس، از قدیسان کلیسای حواری ارمنی، در اوایل سده چهارم میلادی از سرداران ارتش روم بود که به علت مسیحی بودن تحت تعقیب قرار گرفت. او به همراه پسرش، «ماردیروس»، به ارمنستان پناه برد، اما تیران، پادشاه ارمنستان، تحت فشار امپراتور روم مجبور به اخراج آنان از ارمنستان شد.
آنها به خدمت ارتش شاپور دوم درآمدند که در جنگ با کوشان‌ها بود. شاپور از خدمات سرکیس بسیار خرسند بود، اما از آنجا که به او اتهام تبلیغ مسیحیت در بین سپاهیان شاپور را زده بودند، دستور داد تا او و پسرش را به همراه شماری از سربازان در نیشابور به قتل رسانند. در تقویم کلیسای ارمنی، یک روز به سرکیس مقدس اختصاص دارد. در این روز، جوانان ارمنی به یاد او مراسم خاصی برگزار می‌کنند.
همشهری آنلاین
تماشای معماری آلوار آلتو
