گنبدقابوس نام آشنای میراث گلستان است. اثری از دوره حکم‌رانی قابوس بن وشمگیر و آل زیار که در سال ۱۳۹۱ به عنوان یکی از دست آوردهای تمدن بشری و بلندترین برج تمام‌آجری جهان در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسید. اگر چه مرمت و حفاظت این بنا بسیار هزینه‌بردار است اما اقلیم طبیعی گلستان، هر از گاهی، شاید زودتر از آنچه زمان معمول باشد، این بنای شگفت‌آور و رفیع را نیازمند مرمت می‌کند. موضوعی که معمولا به دلیل کمبود اعتبار به تعویق می‌افتد. 

۹میلیارد ریال اعتبار مرمت
دی ماه سال گذشته اما مدیر پایگاه جهانی گنبد قابوس اعلام کرد: امسال سه میلیارد ریال برای مرمت بنا و ۶ میلیارد ریال برای محوطه‌سازی برج قابوس به عنوان تنها بنای تاریخی ثبت جهانی‌ شده گلستان از محل اعتبارات ملی و استانی تخصیص یافت. عبدالمجید نورتقانی گفته بود: قبل از شیوع کرونا عملیات حذف علف‌های هرز از قسمت مخروطی برج قابوس با روش قطع کردن توسط قیچی باغبانی انجام شد و در حال حاضر با تخصیص اعتبار 3 میلیارد ریالی در حال عقد قرارداد با دانشگاه شهید بهشتی تهران به عنوان پیمانکار برای تهیه طرح مرمت و نمونه آجر ریشه‌دار و ملات مورد استفاده در این بنا هستیم. اجرای این مرحله ۶ ماه طول خواهد کشید و در ادامه تولید، انبوه آجر و ملات لازم برای مرمت برج در دستورکار قرار می‌گیرد.

اجرای بخشی از قرارداد
با عبور از خرداد ۱۴۰۰ اما، شش ماه زمان اعلامی از سوی مدیر این پایگاه به اتمام می‌رسد. نورتقانی در مورد مرمت این اثر و اینکه در چه مرحله‌ای قرار دارد می‌گوید: بخش‌های مطالعاتی و تدوین طرح از سوی دانشگاه شهید بهشتی به اتمام رسیده است. این بنا از مجموعه آثاری است که به دلیل ویژگی‌های خاص معماری، چه در بخش حفاظت و چه در بخش مرمت دارای حساسیت‌های ویژه‌ای است و باید با در نظر گرفتن تمام ظرایف، کار را به اتمام رساند. علاوه بر تدوین طرح و پس از آن تصویب در شورای فنی همه اجزا باید با طرح مدیریتی مصوب در یونسکو هماهنگ شود. در غیر این صورت هم سلامت بنا به خطر می‌افتد و هم ثبت جهانی آن. 
نورتقانی ادامه می‌دهد: از مجموع اعتبار مرمتی این بنا، ۶ میلیارد ریال نیز برای محوطه‌سازی قسمت شرقی برج قابوس تخصیص یافت که علاوه بر ادامه عملیات کف‌سازی، قرار است با همکاری دانشگاه فردوسی مشهد، ساعت خورشیدی در این محدوده نصب و پوشش گیاهی محوطه با راهنمایی پایگاه جهانی باغ ارم دانشگاه شیراز ساماندهی شود.

بازبینی حریم منظری
نورتقانی همچنین در مورد ساخت و سازهای شهری در محوطه و آنچه از دیدگاه کارشناسان حریم بصری یا منظری بناست می‌گوید: طی یک دوره ۱۰ ساله می‌توان حرائم اثر را بازنگری کرد. درحال حاضر آنچه به عنوان حریم منظری این بنا در نظر گرفته می‌شود منطبق با الگوی کارشناسی است. اما مشکلی حقوقی وجود دارد. بر اساس تفاهم نامه میان رئیس سازمان میراث فرهنگی و وزیر راه و شهرسازی در دولت دهم، اختیاراتی در حوزه ساخت و سازهای محدوده این بنا داده شده است که امروز با حریم ما تداخل دارد. بلافاصله با روی کار آمدن دولت یازدهم، معاونت میراث فرهنگی وقت آن را لغو اعلام کرد. اما اساس و کار کمیسیون ماده ۵ استانداری، هم چنین شهرداری و راه و شهرسازی در توسعه شهری، همان تفاهم نامه دولت دهم است. زیرا طبیعتا به امضای دو مقام ارشد رسیده و از اسناد بالادستی محسوب می شود. انشالله با بازنگری درحریم منظری، یک بار دیگر با امضای دو وزیر، شرایط بنا به تعادل برسد.

حال این بنای آجری با قامتی کشیده تا آسمان باید در انتظار بازنگری و همچنین روند آرام مرمت بماند. شاهکاری که نه فقط هر ایرانی که هر بیننده‌ای را به خود مجذوب می‌کند. آرتور پوپ ایران شناس معروف در مورد این اثر می‌نوسید:  شرق کوه‌های البرز و در برابر بیابان‌های پهناور آسیا یکی از بزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایران با همه شکوه و بزرگی خود قد برافراشته‌است. این بنا گنبد کاووس، آرامگاه کاووس بن وشمگیر است. برج آرامگاه از هرگونه آرایش به دور است با اینکه جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت آرمیده است. آیا آرامگاهی چنین بزرگ و مقتدر وجود دارد؟ شاید حالا هر بیننده‌ای بپرسد آیا بنایی چنین بزرگ و مقتدر وجود دارد؟

یک کارشناس مرمت و احیای بافت های تاریخی در مورد ویژگی های معماری این بنا می‌گوید: این بنا از نظر معماری در دوره رازی ساخته شده است.
زینب کریمی ادامه می‌دهد: شمس المعالی قابوس بن وشمگیر، حکمرانی شاعر و اهل علم و فرهنگ بود. بنابراین بی‌گمان از معماری کم نظیری در ساخت این برج استفاده کرده است. این سازه به ۳ بخش بدنه و گنبد و پی برای بررسی قابل دسته‌بندی است. او ادامه می‌دهد: پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود ۱۵ متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده‌است. درون بنا پای بست سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوش‌های پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده‌اند آثاری از کف آن بر جای نمانده‌.

وی اضافه می‌کند: بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای ۱۵ تَرَک یا دندانه 90 درجه است.  این ترک‌ها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌یابد. میان این ترک‌ها با کوهه‌ای آجری پر شده‌است. راًس این ترک‌ها (به جز در ورودی) به اندازه ۱.۳۴ متر از یکدیگر فاصله دارند. قطر داخلی گنبد به طول ۹ متر و ۷۰ سانتی‌متر و قطر آن از قاعدهً ترک‌ها به طول ۱۴ متر و ۶۶ سانتی متر و طول قطر آن از رأس ترک‌ها یا به عبارتی قطر پای بست آن ۱۷ متر و ۶ سانتی‌متر است. ضخامت میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد و در ارتفاع ۳۷ متری گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می‌کند.

کریمی حتی ساخت آجرهای این بنا را یک شاهکار می‌داند و اضافه می‌کند: آجرهای مخصوص دنباله‌دار کفشکی ساخته شده‌، دو پوسته‌است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله‌دار ساخته شده است. جزئیات ظریفی که مرمت این بنا را سخت‌تر می‌کند.

همشهری آنلاین