آب‌انبار یا برکه، حوض یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیرزمین ساخته می‌شود. از دیرباز تمهیدات گوناگونی جهت تأمین آب شیرین در فصول خشک سال اندیشیده می‌شده‌است. احداث بند، قنات و آب‌انبار از این جمله‌اند.
آب انبار
آب‌انبار یا برکه، حوض یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیرزمین ساخته می‌شود. در مناطق کم‌آب و کویری آب‌انبار را از آب باران یا جویبارهای فصلی پر می‌کنند.همان‌گونه که از نام آب‌انبار مشخص است، این سازه به منظور ذخیره آب در فصول پرآب و استفاده از آن در بقیه ایام سال ساخته می‌شود.
به دلیل گرم و خشک بودن اقلیم بخش عمده‌ای از کشور ایران و عدم بارش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه‌ها و عدم دسترسی به آب، از دیرباز تمهیدات گوناگونی جهت تأمین آب شیرین در فصول خشک سال اندیشیده شده‌است. احداث بند، قنات و آب‌انبار از این جمله‌اند.
تاسیس و احداث آب انبارها
ذخیره آب برای زمان‌های خشک سال
خنک ماندن آب در تابستان
نحوه ساخت آب‌انبار، تصفیه و عایق‌بندی آن با اصول مهندسی و علمی مطابقت دارد. برای تصفیه از روش‌های فیزیکی و شیمیایی استفاده می‌شود. ته‌نشین شدن مواد زاید، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور تجزیه آن و میکروب کشی توسط کلر آزاد شده، استفاده از ترکیبات آهکی جهت گندزدایی و استفاده از کیسه‌های زغال به منظور بوگیری از جمله این روش‌ها است.
تاریخچه
از قدیمی‌ترین آب‌انبارها می‌توان به نمونه‌ای اشاره کرد که در کنار محوطه چغازنبیل مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد در دوران شکوفایی تمدن ایلام ساخته شده‌است. آب‌انبار از کهن‌ترین پدیده‌های معماری در مناطق کویری است.آب‌انبار شهر اور در نزدیکی بصره یکی از قدیمی‌ترین آن هاست که قدمت آن به ۲۱۵۰ قبل از میلاد بر می‌گردد.
آب‌انبار دیگری در قرن ششم قبل از میلاد در قسطنطنیه ساخته شد که مجهزتر بوده و دارای ۲ مخزن و ۱۰۰۱ ستون بوده که به همین دلیل به آب‌انبار ۱۰۰۱ ستونی معروف است.
آب‌انبار در بین ایرانیان نیز کاربرد بسیار داشته به خصوص در مناطق گرم و خشک، حاشیه خلیج فارس، جزایر جنوبی و حتی برخی شهرهای شمالی مانند ساری و گرگان.
از اینزو می‌توان گفت ایرانیان از مبتکران احداث آب‌انبار بودند و با آن آب را برای بلندمدت ذخیره می‌کردند.
" برکه کل گراش یکی از بزرگترین آب انبارهای ایران است که قدمت آن به حدود ۳۰۰ سال پیش و زمان قاجار بر می‌گردد. سقف این آب انبار در زمین لرزه سال ۱۳۳۱ منطقه لارستان به طور کامل فروریخته است."
معماری آب انبار
معماری آب‌انبار در مناطق مختلف تحت تأثیر معماری محلی قرار گرفته است. برای مثال معماری آب‌انبار شهر قزوین با مخازنی ۴گوش و گنبد‌های رفیع بنا گشته است. در مناطق دیگر مانند تهران قدیم، ساوه، قم، کرمان و شیراز نیز مخازن به صورت ۴گوش طراحی شده است. در خراسان آب‌انبارهایی با مخازن پلکانی و در سمنان و گرمسار با نقشه و مخزن مدور طراحی و ساخته شده که اکثراً ساده و به دور از کاشیکاری می‌باشند.
" آب انبار هفت بادگیری روستایی عصرآباد رستاق از بناهای دوره قاجاریه بوده که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است."
بررسی آب انبارها در اقلیم های مختلف
اقلیم گرم و خشک:
آب‌انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده است. این آب‌انبارها شامل یک مخزن بزرگ مکعب یا مکعب مستطیل یا استوانه‌ای شکل درداخل زمین بوده‌اند که روی این مخزن را با طاق قوسی یا گنبدی می‌پوشاندند. این مخازن غالباً یک و در بعضی موارد دو در راه پله برای برداشت آب از مخزن داشته‌اند. برای نمونه می‌توان به آب‌انبار شش بادگیره در یزد اشاره کرد.
اقلیم کوهستانی:
در نواحی کوهستانی نیز با وجود اینکه بارندگی نسبتاً بیشتر از نواحی گرم و خشک است و در اغلب مناطق در این نواحی چشمه سارها و نهرهای دایم یا فصلی جریان دارد اما برای ذخیره آب قابل شرب، معمولاً از آب‌انبار استفاده می‌کردند، که بطور کلی تعداد آب‌انبارها در این نواحی کمتر از مناطق گرم و خشک می‌باشد. پوشش سقف آب‌انبار در نواحی کوهستانی خصوصاً درمناطق خوش آب و هوا و جنگلی، به صورت مسطح است و با چوب و کاهگل پوشش داده می‌شود. مخزن این نوع آب‌انبارها به لحاظ پوشش سقف آن به صورت مکعب یا مکعب مستطیل است. برای نمونه می‌توان به آب‌انبار ابیانه اشاره کرد.
اقلیم گرم و مرطوب:
نوع دیگری آب‌انبار که از آنها در سواحل جنوبی کشور،به نام برکه و آبگیر یاد می‌شود، دارای مخزنی هستند که درون زمین واقع است، ولی محفظه بالای مخزن آن محصور نمی‌باشد و اهالی از طریق بازشوهای اطراف مستقیماً به داخل آن می‌روند و آب را برداشت می‌کنند. آب این برکه‌ها عمدتاً از طریق جمع‌آوری آب باران از روی سطح زمین تأمین می‌شود. در این سواحل اگرچه هوا مرطوب است، ولی به دلیل میزان بسیار اندک بارندگی و شوری آب‌های زیرزمینی، وجود این برکه‌ها امری ضروری بوده و در اغلب موارد تنها امکان دسترسی به آب شیرین فقط از طریق آب برکه‌ها بوده‌است.. برای نمونه می‌توان به آب‌انبار سنگی قوام در جزیره کیش اشاره کرد.
" ارتفاع بادگیرها حدود 6 متر و دارای نمای آجری است که از هر چهار طرف باز است. عمده مصالح به کار رفته در ساخت این آب انبار، خشت خام، آجر، قلوه سنگ، ساروج و گچ است. بادگیرها به شکل زیبایی مزین و تزئینات دندان موشی زیگزاگی است و قسمت فوقانی بادگیرها با آجرهای شرقی تزئین شده است."
عناصر تشکیل دهنده ساختمان آب انبار
مواد و مصالح بکار رفته در ساختن آب‌انبارها عبارتند از سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج است. ساختمان آب‌انبارها با توجه به محل قرارگیری آن متناسب با آب و هوای آن منطقه تعیین می‌گردد.
قسمت های مختلف آب انبار
مخزن یا خزینه:
پاشیر:
محل قرار گرفتن شیر بزرگ برنجی متصل به مخزن است. شکل آن به صورت یک‌نیمه ۸گوش یا ۴گوش مربع است. سکوهایی برای نشستن در دو سمت پاشیر، حفره‌هایی برای انتقال آب‌ها به کانال‌های زیر زمینی به همراه هواکشی در سقف برای تبادل هوا.
سردر:
راهنمای ورود به آب‌انبار و را ه پله عمیق آن می‌باشد. قاب با جرز عمودی، کتیبه، سکوهایی در دو طرف، کاربندی، کاشیکاری، کتیبه کوچک سنگی که نشانه سازنده و واقف آب‌انبار می‌دهد.
بادگیر یا خیشخان:
هدایت باد مناسب به فضای داخل آب‌انبار و گردش هوا به سمت حیاط باعث خنکی هوای داخل می‌شده است. در خنک سازی آب در آب‌انبار نیز از همین روش بهره می‌گرفتند.
جهت قفسه آب‌انبارها در هر منطقه متناسب با جهت باد مطبوع در آن منطقه بوده است.
تعداد بادگیرهای آب‌انبارها متفاوت بوده و از یک تا هفت عدد تغییر داشته،که به دلیل خنکی بیشتر برای آب داخلی بوده‌است.
پلکان:
تعداد پله‌ها با توجه به عمق مخزن آب‌انبار، که کف آن از پاشیر پایین‌تر بوده، تعیین می‌شده و گاهی به ۷۰–۸۰ پله هم می‌رسیده. با توجه به افراد مصرف‌کننده دارای راه‌های متفاوتی بوده؛ مثلاً یک مسیر برای کلیمیان و مسیر دیگر برای مسلمانان بوده.
آبگیری و بهداشت آب در آب انبار
برای آبگیری معمولاً آب جاری در کوهستان و دشت‌ها را به آب‌انبارها هدایت می‌کردند. این آب‌ها با حوضچه‌های شنی ساکن ، تصفیه شده و سپس وارد مخزن می‌شدند. این ترتیب البته در تمامی آب‌انبارها صادق نیست. برای مثال در آب‌انبارهای کاشان که از آب چشمه‌های فین استفاده می‌شده‌است.
استرابون جفرافی‌دان یونانی می‌نویسد: «ایرانیان در آب جاری استحمام نمی‌کنند، در آن لاشه و مردار نمی‌اندازند و عموماً آنچه ناپاک است در آن نمی‌ریزند.
اگرچه آب‌انبارها بهداشتی بوده‌اند ولی عمل انبارکردن و راکد ماندن آب، باعث آلودگی می‌شده‌است؛ بنابراین جهت گوارایی آب، در سقف، بادگیر‌هایی تعبیه می‌شده که باعث عبور باد از روی آب شده و موادی اضافه می‌شده تا آب نگندد.
جمع آوری و نگارش : پویا مودتی
منابع، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تالیف دکتر غلامحسین معماریان / ویکیپدیا
تماشای معماری آلوار آلتو
