امروزه بشر با بحرانهای متعددی از جمله محدود بودن منابع انرژی و قیمت منابع آن، آلودگیها، گرم شدن کره زمین و ایجاد جزایر حرارتی در شهرها روبه‌روست. میتوان بین این بحرانها و استفاده از سوختهای فسیلی به شکلی گسترده از یک سو و بی توجهی به معماری بومی و راهکارهای غیرفعال ایجاد وضعیت آسایش حرارتی در ساختمانها از سوی دیگر، رابطۀ معناداری یافت؛ چراکه ساختمانها از جمله بزرگترین مصرف کنندگان انرژی هستنند. تنوع اقلیمی و سابقۀ طولانی سکونت در ایران، سبب شده تا این سرزمین در زمینۀ معماری و شهرسازی، دستاوردهای درخور توجه و ارزشمندی داشته باشد . بر این اساس، مطالعۀ راهکارهای استفاده شده به منظور تأمین شرایط آسایش حرارتی در ساختمانهای معماری بومی مناطق مختلف میتواند راهنمای برونرفت از بحرانهای مذکور باشد.

تاریخچه استفاده از سکونتگاه‌های زیرزمینی و شوادان

            در طول تاریخ، استفاده از سکونت گاه‌های زیرزمینی در اکثر نقاط جهان از جمله مناطق مدیترانه ای وبخشهای مختلف آسیا مشاهده می‌شود. قدمت خانه‌های غاری یادونگ در چین به بیش از چهار هزار سال می‌رسد. علاوه بر این، خانه‌های دستکند در کندوان آذربایجان شرقی (که در دل کوه کنده شده‌اند)،خانه هایی در روستای مسا(مربوط به ساکنان سرخپوست کلورداو آمریکا) و خانه های غاری شکل در اقیانوسیه در کویر پدی قابل مشاده است. می‌توان گفت در طول تاریخ، سکونت گاه‌های زیرزمینی به منظور ایجاد سرپناه، آسایش، امنیت و ایجاد شرایط آسایش حرارتی در نقاط مختلف دنیا ایجاد شده‌اند. امروزه، با توجه به بحران‌های معاصر، نیاز برای صرفه‌جویی انرژی و نیاز به ساخت ابنیه با بهره‌وری بالای انرژی، بیشتر احساس می‌شود. این عوامل توجه بشر را به فضاهای زیرزمینی و استفاده از ظرفیت حرارتی مصالح و زمین جلب کرده است.

            در دوران گذشته در نقاط مختلف ایران روش‌های متفاوتی به منظور بهبود وضعیت حرارتی و کیفیت زندگی در ساختمان‌ها استفاده شده است. یکی از این راهکارها در مناطق جنوبی ایران، ایجاد فضای زندگی در عمق زمین می‌باشد که در معماری بومی مناطقی مانند دزفول و شوشتر تکامل یافته است.

            شوادان از زمانهای قدیم، مامن مناسب برای فرار از تنگنای شدید اقلیمی بوده که تا به امروز در شهرهایی همچون دزفول در خانه‌های مسکونی مورد توجه و استفاده بوده است. ریشه کلمه شوادان، واژه ساسانی "شوتاپواتا" است. همچنین بر اساس متون قدیمی شوادان به معنای فضای زیرزمینی در زبان پهلوی است. این فضاهای زیرزمینی عمقی بیش از 10 متر دارند که به منظور ایجاد شرایط آسایش حرارتی در فصول مختلف سال، با استفاده از ظرفیت حرارتی زمین ایجاد شده اند. از این فضا به منظور استراحت روزانه در فصل تابستان، نگهداری مواد غذایی و همچنین نیازهای برودتی و سرمایشی ساختمان استفاده می‌شود.

اجزای شوادان ها عبارت اند از:

ورودی: شوادان ها معمولاً ورودی نسبتا عریضی ( 1.2 تا 1.8 متر) دارند. گفتنی است محل قرارگیری ورودی در سطح حیاط می باشد.

پلکان: که بعد از ورودی آغاز و به اولین صحن می‌رسد. ارتفاع این پله ها زیادتر از استانداردهای امروزی است.

پلۀ پهن: غالباً بعد از هر 12 پله، پل های عریض همانند پاگرد وجود دارد که عملکرد آن فراتر از پاگرد بوده و در مواقعی که تعداد افراد استفاده کننده از فضا بیش از ظرفیت شوادان باشد از آن استفاده می‌شود.

صحن: بخش اصلی هر شوادان است که معمولاً پلانی نزدیک به مربع دارد. در برخی شوادان ها چند صحن با ارتفاع وعمق‌های متفاوت وجود دارد.

کت: به جز وجه اول هر صحن که به پلکان متصل است، سه وجه دیگر صحن به اتاقک هایی به نام کت متصل است. کت‌ها عمدتاً با یک اختلاف سطح کوچک از صحن تفکیک می‌شوند.

تال: در برخی شوادان ها کت ها از طریق یک تونل به کت های شوادان های همسایه متصل و تشکیل دهندۀ یگ شبکۀ ارتباطی زیرزمینی می شدند که امروزه عمدۀ این تال ها مسدود شده اند. علاوه بر این تال، در خانه هایی که در نزدکیی رودخانه یا قنات قرار دارند، در گذشته به نزدیکی رودخانه راه پیدا کرده و به جریان و کوران هوای خنک کمک میکرد.

دریچه یا دریزه: داکت یا کانال ارتباطی عمودی است که کت ها را به فضاهای زندگی در بالای سطح زمین و پشت بام متصل کرده است. به طور کلی می توان گفت در فضاها و عمقهای مختلف شوادان، شرایط حرارتی و آسایش کاملاً متفاوت است، به نحوی که در فصول مختلف از فضاها با اعماق متفاوت استفاده می‌شد.

تأثیر جنس زمین در شوادان

            شودان در دو شهر دزفول و شوشتر بعلت تفاوت جنس زمین، ویژگی‌هایی مختلفی را برای هر کدام ایجاد کرده‌است. دزفول بدلیل قلوه سنگی بودن زمین شرایط بهتری را نسبت به شوشتر داراست که حفاری در هر زاویه و هر عمقی با وسعت بیشتری را امکان‌پذیر می نماید. بعلت خلل و فرج‌های موجود در آن عمل تهویه در ان آسان‌تر صورت می‌گیرد و باعث می‌شود که هوا خنک تر و خشک تر شود . در شوشتر با لایه‌های گلی محدودیت فضا را پیش رو است که نیاز به طاق زنی را ملزوم میکرد.

تامین روشنایی

        در شوادان توجه خاصی به تامین روشنایی شده‌است . از حفره‌هایی در سطح حیاط یا بام به نام سی‌سرا برای ورود نور و در مواردی برای تهویه نیز استفاده شده‌است.

نحوه ارتباط با بنا

            با مشاهدهٔ استقرار شوادان در دزفول و شوشتر به اختلاف‌هایی در مکان یابی آن مواجه هستیم . ساختمان شودان در یک بنای مسکونی در دزفول به صورت دو بخش مجرای اندرونی و بیرونی است که امکان دسترسی هریک را تنها در محدودهٔ خود میسر می‌سازد و به ندرت می‌توان ارتباط این دو را در زیر دید که اکثراً این ارتباط جهت تهویه است.

جمع آوری و تنظیم : پویا مودتی

منابع : بینا، محسن، 1387، تجزیه و تحلیل اقلیمی شوادان‌ها در خانه‌های دزفول / مسعودی‌نژاد، مصطفی و طاهباز، منصوره و مفیدی شمیرانی، سیدمجید، بررسی رفتار حرارتی شوادان، نمونه موردی: خانه سوزنگر دزفول / قبادیان، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377