ساباط دارای ارزش‌های کارکردی فراوانی در زمینه های اقلیمی، سازه‌ای، اجتماعی و حتی دفاعی بوده که با بررسی اولیه در زمینه مطالعاتی که به موضوع ساباط اشاره داشته‌اند، متوجه می‌شویم که تعاریف متفاوت و گاه متضادی از ساباط ارائه شده است.
گذرها به مثابه یکی از عناصر اصلی ساختار شهرهای تاریخی مطرح بوده‌اند که شبکه اصلی رفت و آمد و ارتباط شهری در آنها صورت می‌گرفته و در تمام وسعت شهر، محلات و مناطق مختلف شهری را به هم پیوند می‌داده‌اند.
ساباط‌ها (سابات) از ویژگی‌های معماری زیست‌بوم‌های گرمسیر و کویری هستند که در استان‌هایی مانند یزد، کرمان، اصفهان، خوزستان، خراسان جنوبی و ... یافت می‌شوند و بخشی از معماری سنتی کمتر شناخته‌شده ایرانی هستند که مطالعه آنها، جهت آشکار شدن قسمتی از دانش معماری فراموش‌شده ایرانی، می‌توانند مؤثر باشند. همچنین یکی از کارکردهای ساباط پدید آوردن سایه و جایگاهی خنک برای رهگذران است. این سازه به دلیل نیمه پوشیده بودن در تابستان به پدید آمدن کوران هوا می انجامد که هوای درون ساباط را از بیرون آن خنک‌تر می‌کند. همین نیمه پوشیده بودن در زمستان به گرمتر شدن هوای درون ساباط از بیرون آن کمک می کند.
در باب گونه‌شناسی فرمی ساباط‌ها به عنوان یکی از عناصر قدیمی در معماری مناطق گرم و خشک ایران می‌توان گفت ساختار شکلی و فرمی گوناگون ساباط‌ها در اقلیم‌های مختلف، دارای تنوع متفاوتی می‌باشند. (مجله معماری‌شناسی، گونه شناسی فرمی ساباط در اقلیم گرم و خشک ایران، سال اول، شماره 6، اسفند ماه 1397)
گونه شناسی ساباط
یافته‌های گونه‌شناسانه حاکی از دو گونه‌ی ساباط است؛ گونه‌ی اول، با بیشترین درصد فراوانی، بدون فضاهای معماری و فقط پوشاننده‌ی گذر، می‌باشد. ساباط‌های گونه‌ی دوم، گرچه همگی دارای اندام‌های فضایی اتاق و یا ایوان بر روی گذر به عنوان شمای مشترک می‌باشند، ولی براساس چگونگی ترکیب این عناصر، جهت‌گیری ساباط و همچنین زندگی متفاوتی که در هریک جاری بوده است به سه زیر گونه‌ی ساباط اتاق‌دار با تعبیه بازشو در دو نما، ساباط با ترکیب اتاق و ایوان در یک نما و ساباط ایوان‌دار در دو نما تقسیم می‌شوند. (مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، گونه‌شناسی ساباط‌های بافت تاریخی نایین، ص 227)
معنای واژه ساباط چیست؟
محمدکریم پیرنیا، ساباط را اینگونه تعریف کرده است: واژه ساباط در زبان پارسی دارای ریشه‌ای کهن است. بخش نخست آن «سا» به معنی آسایش و بخش دوم آن «بات» نشانگر ساختمان، آبادی و سازه است. همچنین گفته شده که ساباط از واژه سایه‌باد گرفته شده زیرا این بنا سایه و باد را برای مردم در گرمای تابستان فراهم می‌کند.
پسوند بات در برخی واژه‌ها، چون ربات و کاربات و خرابات نیز آمده است. ساباط روی هم رفته به جای آسایشگاه و استراحتگاه امروز به کار می‌رفته است؛ همچنین به کلیه‌ی بناهایی که به منظور آسودن برپا می‌شده، چه در شهر و چه در بیرون از آن اطلاق می‌شده و در شهرستان‌های جنوبی ایران هنوز هم این واژه درست در جای خود به کار می‌رود. (کتاب آشنایی با معماری اسلامی ایران، محمدکریم پیرنیا، 1384)
پوشش رهگذر، بالایی که زیر آن راه بود، راهگذاری میان در خانه که از آنجا از خانه‌ای به خانه دیگر عبور کنند. (دهخدا، 1373)
دالان، راهرو سرپوشیده، سایه‌گاه، سقفی که در زیر آن معبر ورود به خانه و سرا است (معین، 1388)
معنای ساباط در فرهنگ‌های تخصصی مرمت - معماری: راهرو سرپوشیده، دالان (فرهنگ مرمت و معماری، مرتضی فرشته‌نژاد، 1389)
کوچه و دالان عمومی سرپوشیده، بنایی که روی گذر غیراختصاصی باشد، سایه‌بان گذر، اتاق روی ورودی خانه. پوشش بالای رهگذر (فرهنگ واژگان شهرسازی و معماری اسلامی ایران دورە قاجار، نیما ولی‌بیگ، 1392)
بابک اسلامی مجاوری ـ استاد معماری، با بیان این که در بسیاری از شهرهای اصیل کویری شاهد مسقف بودن بخشی از کوچه هستیم که به آن «ساباط» می‌گویند، در تعریف این سازه می‌گوید: «ساباط» به شکل پل، دو طرف کوچه را به هم وصل می‌کند و مردم از زیر آن عبور می‌کنند و روی آن هم یا خالی است یا در قسمت بالایی، اتاقکی ساخته شده که در بسیاری از اوقات محل جمع شدن اعضای یک محله در منزل بزرگ محل است.
وی می‌افزاید: «ساباط» که به عنوان یک شاهکار معماری ایرانی در همه جای دنیا شناخته شده، از ۳ بُعد عملکردی، سازه‌ای و زیبایی‌شناسی، قابل بررسی است.
عملکرد ساباط:
به لحاظ عملکردی، از اتاق بالای «ساباط» معمولا به عنوان مهمانخانه مردانه استفاده می‌شد و همچنین فضای سایه‌دار و مطبوعی زیر سایه آن به وجود می‌آمد که گاهی صندلی‌هایی هم در آن تعبیه می‌کردند.
علاوه بر این، ساباط‌ها، دروازه ورودی بسیاری از محله‌ها به شمار می‌رفتند و معمولاً افراد غریبه برای ورود به فضای نیمه عمومی درون محله، از زیر آن گذر نمی‌کردند. دید خوب «ساباط» به کل کوچه، سبب تشدید امنیت و از میان بردن نقاط کور می‌شد. علاوه بر این در زمان‌های گذشته که شهرها در بسیاری از مناطق هدف تهاجم راهزنان قرار می‌گرفت، «ساباط» محلی برای سنگر گرفتن و شلیک به سمت مهاجمان از بالای آن بود. ارتفاع ساباط به گونه‌ای در نظر گرفته می‌شد که امکان عبور یک نفر سوار بر اسب از زیر آن ممکن نبود و این خود عاملی بازدارنده برای مهاجمان سواره‌ای به حساب می‌آمد که به صورت ضربتی به محله‌ها حمله می‌کردند و پس از تاراج خانه‌ها، به سرعت قصد فرار داشتند.
نقش اجتماعی ساباط:
علاوه بر کارکردهای فیزیکی، «ساباط» کارکردهای دیگری هم دارد که به مراتب از نوع اول با اهمیت‌تر محسوب می‌شود و آن کارکردهای فرهنگی و اجتماعی آن است.
به گفته دکتر پیرنیا، پیوستگی و یکپارچگی که ساباط در خانه‌های یک محله ایجاد می‌کرد، موجب همدلی ساکنان آنجا می‌شد. در گذشته ساباط محلی برای تجمع ساکنان محله به شمار می‌آمد و همین تجمعات، سبب آگاهی افراد محله از احوال هم و پی بردن به مشکلات یکدیگر و در نتیجه حل گرفتاری‌ها به کمک همدیگر می‌شد.
همچنین هنگامی که از زیر یک ساباط عبور می‌کنیم، ایجاد سایه‌ای که ناگهان به وجود می‌آید، سبب می‌شود ناخودآگاه سر خود را خم کنیم و این یعنی گذشتن از منیّت و از میان رفتن غرور!
نقش سازه ای ساباط:
در ساباط‌هایی که سقف مسطح دارند، از تیرهای چوبی و حصیر برای نگهداری وزن سقف استفاده می‌شد و دو دیواری که در امتداد کوچه بود، نقش دیوارهای حمال یا باربر را ایفا می‌کرد. اما ساباط‌هایی که طاق داشت، با توجه به مسائل استاتیکی به خوبی می‌توانست وزن سقف را هرچقدر هم که سنگین بود، به ستون‌ها، دیوارها و سپس به زمین منتقل کند. روش آجرچینی این سقف‌ها هم اغلب به صورت رومی انجام می‌شد.
بسیاری از ساباط‌ها فقط بار سقف خود را تحمل می‌کردند و احتمالاً مسیری بوده‌اند که خانه‌های دوطرف کوچه را به هم پیوند می‌دادند، اما بعضی ساباط‌ها روی سقفشان کاربری مسکونی داشته‌اند که معمولاً اتاقی با یک یا دو در بازشو و دارای چشم‌اندازی مناسب به کوچه بوده است.
بابک اسلامی مجاوری در تحلیل «ساباط» از بعد سازه‌ای، می‌گوید: ساباط‌ها با پیشگیری از رانش ستون‌ها و کالبد بناهای دوطرف کوچه، باعث پایداری ساختمان‌ها و همچنین حفظ دیوار بدنه آنها بودند و عملا به صورت یک لغاز (پیش‌آمدگی قسمتی از دیوار در محل در یا پنجره) افقی و پل سازه‌ای کاربرد داشت. علاوه بر این، با به کارگیری ساباط، بسیاری از لرزه‌های ناشی از حرکت پوسته‌های زمین در مناطق زلزله خیز ایران، با انتقال نیرو به میان بدنه‌ها، خنثی می‌شد.
تهیه و تنظیم : پویا مودتی
منابع
1. آشنایی با معماری اسلامی ایران، تالیف غلامحسین معماریان، تقریر دکتر محمد کریم پیرنیا
2. آزاد، میترا، سلطانی محمدی، مهدی، طالبی، خاطره، بازشناسی ماهیت ساباط در بافت‌های تاریخی نایین
تماشای معماری آلوار آلتو
