به گزارش پایـگاه " اخـبــار معـمـاری  " مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر بی‌شک بی‌نظیرترین سازه آبی ایران و جهان است. ساخت این مجموعه از دوره هخامنشیان شروع و در دوره ساسانیان تکمیل و به اوج شکوفایی خود رسیده است.

شکل 1: آبشارهای شوشتر سازه‌های آبی هستند که قدمت آنها به دوران هخامنشیان میرسد.

اساس کار مجموعه به این صورت است که، رودخانه کارون پس از عبور از کوه‌های زاگرس و سد گتوند وارد دشت عقیلی شده و از تنگه های بین کوه‌های فدلک و کوشکک می‌گذرد. رودخانه پس از عبور از این تنگه با تخته سنگ بزرگی که شوشتر بر آن بنا شده برخورد می‌کند و توسط بند میزان به دوشاخه گرگر و شطیط تقسیم می‌شود.

قسمت اصلی و اولیه به شطیط یا چهاردانگه معروف است که دو سوم آب رودخانه‌ی کارون وارد این بخش می‌شود. شطیط از سد معروف شادروان شاپوری عبور می‌کند. در بالا دست سد شادروان شاخه‌ای از آن جدا می‌شود که داریون - داریوش یا دارا - نام دارد. شاخه‌ی دوم به گرگر یا دودانگه معروف است و یک سوم آب رودخانه‌ی کارون به آن هدایت می‌گردد. کلمه‌ی گرگر یک اصطلاح عامیانه‌ی شوشتری است و به آبی که از بالا به پایین می‌ریزد گفته میشود.

این سه شاخه‌ی رودخانه کارون، شوشتر را همچون جزیره‌هایی محصور نموده و در طول تاریخ دشتی وسیع به نام میاناب را آبیاری کرده‌اند. در نهایت هرسه شاخه - شطیط، گرگر و داریون - در منطقه بند قیر در جنوب شهرستان شوشتر به یکدیگر ملحق می‌شوند و در همان جا رود دز نیز به کارون ملحق شده و کارون بزرگ را می‌سازند و به طرف شهر اهواز حرکت می‌کند.

شکل 2: بند میزان آب رودخانه کارون را به نسبت 2 و 4 تقسیم می کند

با به قدرت رسیدن دولت ساسانیان، اردشیر بابکان دستور داد با احداث یک مسیر فرعی، رودخانه‌ی کارون در شهر شوشتر به دو قسمت می شود. در سال 259 میلادی شاپور اول ساسانی پس از آنکه پابلیوس لوسیوس والریانوس آگوستوس، امپراتور روم را در جنگ ادسا (Edessa ) شکست داد. در این جنگ 70 هزار سرباز رومی و یونانی کشته شدند یا به اسارت ایرانیان درآمدند.

شکل 3 : کتبه بیشاپور که پیروزی شاپور پادشاه ایران بر والریانوس قیصر روم را به تصویر کشیده است.

شاپور، والریانوس و تعدادی از اسرا را به شهر بیشاپور فرستاد و گروهی دیگر را به شهر گندی شاپور(جندی شاپور) که بین شهرهای شوش و شوشتر واقع شده بود اعزام کرد. با استفاده از نیروی کار اسرا رودخانه‌ای دستکند به طول 32 کیلومتر حفر شد تا آب رودخانه کارون را به دو قسمت تقسیم کنند. ( بند میزان ) برای تقسیم آب به احداث یک سد انحرافی نیاز بود که امروزه به Meezaan Dam معروف است.

این بند بنا ارزشمندی است که از دوره ساسانی تا امروز برجای مانده و در شمال شرقی شوشتر آب رودخانه کارون را به دو بخش تقسیم می‌کند. بند میزان دارای 9 دهانه آبرو است و طول آن 386 متر، کمترین ارتفاع آن 4 و نیم و بیشترین ارتفاع آن 9 متر است و با مصالح ماسه سنگ، سنگ های صخره ای و ملات ساروج ساخته شده است.

شکل 4 : بند میزان پس از پیروزی سپاه ایران بر سپاه روم و توسط اسرا رومی ساخته شد.

این شاخه از رود کارون باعث چرخیدن و گردش چرخ مجموعه‌ای میشده که تا قرن‌ها بزرگترین مجموعه صنعتی جهان بوده است. در ابتدا رودخانه گرگر (حدود 300 متر پایین‌تر از بند میزان) سدی ساخته شده (سد گرگر) که آب رودخانه را به سه تونل شهر، بولیتی، نیر هدایت می‌کند. وظیفه سد گرگر بالا آوردن سطح آب و آبگیری 3 تونل است.

تونل‌های سه‌گانه، آب را به مجموعه آبشارها هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، آب به صورت آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند سرازیر میشود.

شکل ۵ : آبشارهای شوشتر تنها یکی از بخش‌های این نظام آبی است.

نظام آبی تاریخی شوشتر تنها به آبشارها و آسیاب‌ها محدود نمی‌شود و شامل بخش‌های متعددی است.

پل بند گرگر

شکل 6 : پل بند گرگر وظیفه بالا آوردن سطح آب برای به حرکت افتادن آسیاب‌ها را به عهده داشته است.

پل بند گرگر بر فراز مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها قرار دارد که مسیر رودخانه گرگر را مسدود نموده است و با به‌وجود آمدن اختلاف سطح، آب رودخانه به تونل‌های سه گانه مجموعه ( شهر، بلیتی، نیر ) هدایت می‌گردد.

بند برج عیار و نیایشگاه صائبین

پل بند برج عیار یا صائبین بر روی رود گرگر و پایین دست آبشارها قرار دارد . این بند بر روی شاخه گرگر و نزدیک بقعه مقام علی در نزدیکی پل کشتارگاه و پایین‌تر از محوطه آبشارها قرار دارد. در شرق بند برج عیار، بقایای اتاقک‌ها و کانال‌هایی به چشم می‌خورد که به شکل صلیب تعبیه شده‌اند.

این محوطه قبلاً درون باغ بسیار بزرگی قرار داشته که آب آن از تونلی بنام تونل باغ حکیم، از انشعابات تونل بلیتی تأمین میشده است. در دوره صفوی تا قاجار این مکان توسط صائبین به عنوان نیایشگاه استفاده می‌شده است و تأسیسات مذکور عبادتگاه و محل اجرای مراسم مذهبی این قوم بوده است.

شکل ۷ : این مکان از اماکن مقدس برای صائبین خوزستان بوده است.

بند ماهی بازان شوشتر

(بند خدا آفرین) بند ماهی بازان به منظور افزایش فشار آب و بالا نگه‌داشتن سطح آب ساخته شده است. در واقع این بند رشته‌ایی سنگی در میان دره‌ای مصنوعی است که به گونه‌ایی مرمت شده که در هر کجا که حفرهای یا سنگ غیر مقاومی بوده آن را تبدیل به صخره و دیوار مقاومی در برابر فشار آب نموده‌اند و بر فراز آن دیواره‌هایی برای جلوگیری از آب ساخته‌اند. اکنون تنها دو قسمت از این دیوارها باقی مانده است.

شکل 8 : بند ماهی بازان به منظور افزایش فشار آب و بالا نگه‌داشتن سطح آب ساخته شده است.

نهر داریون

داریون نهری است که از رود شطیط جدا می‌شود و دوباره به آن ملحق می‌گردد. این نهر داریوش یا دارا نیز نام دارد و در زمان داریوش هخامنشی حفر شده است .

نهر داریون(دارا) پس از شاخه گرگر دومین کانال دست کند بزرگ شوشتر است که زمین‌های کشاورزی میان دو شاخه اصلی کارون و شاخه گرگر را به علت ارتفاع بالای این زمین‌ها نسبت به رودخانه آبیاری می‌کند. داریون برگرفته از نام داریوش است این نهر تنها سازه آبی شوشتر است که پس از گذشت قرن‌ها همچنان نام بانی خویش را یدك می‌کشد.

برج کلاه فرنگی

این بنای برج مانند در کنار رود کارون و نزدیک به بند میزان واقع شده و مشهور به کلاه فرنگی است. این برج هشت ضلع دارد و زیرسازی آن که برج روی آن قرار گرفته است، نسبت به سطح زمین، چهار متر ارتفاع دارد. ارتفاع خود برج حدود هفت متر است.

مردم شوشتر این برج را کلاه فرنگی می‌نامند و معتقداند، برج جایگاه دیده‌بانی قیصر روم و شاپور ساسانی جهت نظارت بر کار کارگران مشغول در بند میزان بوده است.

شکل ۹ : برج کلاه فرنگی محل نظارت قیصر روم بر کار اسرا سپاه روم در زمان ساخت نظام آبی شوشتر بوده است.

مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی

مجموعه‌ای به هم پیوسته از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب، که در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهره‌گیری بیشتر از آب ساخته شده اند.

قلعه سلاسل

دژی بسیار بزرگ و به جا مانده از دوران ساسانی که در گذشته دارای حیاط‌های بزرگ، تاسیسات نظامی، حمام‌ها، برج‌ها و سربازخانه‌ها بوده است.

شکل 10 : قلعه سلاسل یکی از بخش‌های نظام آبی شوشتر بوده که خود دارای بخش‌های مختلفی است.

بند شادوران شاپوری

از آثار منسوب به شاپور ساسانی است که در 300 متری غربی بند میزان قرار دارد و در قرن 3 به دستور شاپور اول ساسانی بر رودخانه کارون احداث شده است.

به علت آنکه نیروی انسانی به کار گرفته شده در احداث این پل از سربازان یونانی و رومی اسیر شده در نبرد ادسا بودند و والریانوس قیصر اسیر شده روم بر نحوه کار آنها نظارت داشته به بند قیصر نیز شهرت دارد.

برخی بر این باورند که پل شادوران شوشتر قدیمی‌ترین پل جهان است که دارای 44 دهنه است.از کل بنا 16 دهنه بهمراه طاق‌های آن باقی مانده است. این سد 1500 قدم طول داشته و هنوز برای برگرداندن آب کارون به مزارع بکار میرود .

شکل 11 : برخی بر این باورند که پل شادوران شوشتر قدیمی‌ترین پل جهان است که دارای 44 دهنه است.

عکس هوایی از دوشاخه شدن رودخانه ی کارون به وسیله ی بند میزان و موقعیت سازه های آبی شوشتر

1 . بند میزان 2. سد گرگر 3 . آسیاب های شوشتر 4 . شطیط یا چهاردانگه 5. گرگر یا دودانگه 6. رودخانه ی

کارون 7. بقایای پل تاریخی شوشتر.

شکل 12 : جایگیری اجزای نظام آبی شوشتر

وقتی وارد مجموعه‌ی آسیاب‌های شوشتر(Shushtar Water Mills)  می‌شوید، عناصر متعددی خواهید دید:

تونل‌های انتقال آب : علاوه بر تونل‌های اصلی که گفته شد، مجموعه‌ای از تونل‌های هدایت آب در دل کوه به‌وسیله‌ی تیشه کنده شده است. به موازات مجرای شتاب دهنده آب ورودی به آسیاب‌ها، اتاقک‌هایی ساخته شده که به آنها شوادون یا همان شبستان میگویند که در گذشته محل استراحت آسیابانان بوده است.

شکل 13 : تونل‌های دستکند انتقال آب در آسیاب‌های آبی، به گونه‌ای طراحی شده بودند تا با بالا بردن فشار آب آسیاب‌ها را به حرکت درآورند.

سد گرگر: این سد را به دلیل تاسیساتی که بعدها به مجموعه اضافه شده، عملاً قابل رویت نیست. درگذشته یکی از دروازه‌های شوشتر روی این سد واقع شده بوده و به آن دروازه گرگر می‌گفتند.

آسیاب‌ها  

هنوز 33 آسیاب در این مجموعه قابل شناسایی است، در عین حال چگونگی ساخت، نصب و نحوه‌ی کارکرد آسیاب‌ها در نوع خود منحصر به فرد بوده است.

پره های آسیاب را از چوب درخت کنار (Konaar) می‌ساختند که بسیار مقاوم است و محور چرخش آنها نیز برخلاف آسیاب‌های اروپایی، افقی است.

سیکا 

به محلی می‌گویند که در گذشته کانال آب بوده و با ارتفاع کمی در مجاورت رودخانه قرار گرفته است. دوپولون : پل کوچک دو دهانه‌ای است که در قسمت غربی محوطه قرار گرفته است و این قسمت را به سایر بخش‌های مجموعه مرتبط می‌سازد.

راه پله‌ی بخش غربی 

این راه پله در گذشته برای خروج از مجموعه مورد استفاده بوده و در حال حاضر مسدود است.

چهارتاقی

چهارتاقی به بناهایی اطلاق می‌شود که دارای شکل متقارن چهار وجهی با قاعده‌ی مربع است و از چهار ستون و چهار تاق تشکیل شده که روی آن سقف (گنبدی یا ساده) سوار شده است.

قدمت چهارتاقی‌ها به بیش از 2000 سال پیش برمی‌گردد و به نظر می‌رسد محلی برای نیایش میترا (مهر) یا نیایش زروانیان بوده است.

نیروگاه برق

دومین نیروگاه برق آبی ایران در سال 1312 در این مجموعه ساخته شد. این نیروگاه برق " نیروگاه نمکی " موسوم به 110 ولت تولید میکرد.

در سال 1323 نیروگاه نمکی جای خود را به کارخانه برق مستوفی داد که اکنون بقایایی از این نیروگاه و سالن آن باقی مانده است.

کارخانه یخ‌سازی

این کارخانه به نام کارخانه یخ جولازاده در سال 1334 ساخته شد و تا چند سال پس از انقلاب نیز فعال بوده است. بقایای تاسیسات آن در ضلع غربی محوطه واقع شده است.

تلمبه‌خانه

از سال 1341 بخشی از آب مورد نیاز شهر شوشتر را این تلمبه‌خانه تامین می‌کرده است.

#آبشار #هخامنشیان #اخبار #خبر #اخبارمعماری #خبرمعماری #اخبارجهان #اخبارایران #کارون #روم #یونان #بیشاپور #بندمیزان #آبشارشوشتر #پلبندگرگر #بندبرجعیار #بندماهیبازانشوشتر #بندخداآفرین #نهرداریون #برجکلاهفرنگیشوشتر #قلعهسلاسلشوشتر #بندشادورانشاپوری #شطیطشوشتر #آسیاب #سیکاشوشتر #چهارتاقیشوشتر #تلمبهخانه_شوشتر

تهیه و تنظیم 

• پویا مودتی

گردآورنده و نگارش

• مرجان قنواتی

 ترجمه

• هاله گیواری