به گزارش پایـگاه " اخـبــار معـمـاری " مقاله " گونه‌شناسی الگوی هشتی در معماری مسکن درون‌گرای ایران (اصفهان، یزد و کاشان) " به نویسندگی " متین خلاق دوست و حسام معروفی " که در نشریه علمی تخصصی " شباک " در مرداد ماه 1399، سال ششم، شماره 3(پیاپی: 54) چاپ شده است، به موضوع هشتی و انواع آن می‌پردازد که به شرح زیر می‌باشد:

معماری سنتی ایران در زمان و مکان خود یکی از با ارزش‌ترین میراث‌های فرهنگی جهانی به شمار می‌رود(دیبا، 1731). به همین سبب تبارشناسی معماری گذشته و تأمل در چگونگی‌های هستی آن بسیار قابل توجه است(زهادی، 1717) باید توجه داشت که الگوهای معماری از طریق ترکیب عناصر، عوامل و حالت‌های فضایی پدید می‌آیند. مراد از حالت در معماری، فضای غنی شده است. فضایی که مستقیماً به خاطر مخاطب و کسانی که از آن فضا بهره می‌گیرند، سازمان یافته است و محصول قرن‌ها تجربه‌ی احساسی تجسم یافته در بناست(حائری، 1731) در واقع مهم‌ترین فاکتور مورد توجه در طراحی انسان است و توجه به ، حضور او در فضا، چگونگی این حضور، نحوه‌ی شناخت او و سطوح مختلف روانشناسی فردی و اجتماعی او در هر زمان با توجه به شرایط آن دوره (افتخارزاده، 1717، 12) معماری گذشته ایران واجد ارزش‌هایی بوده که آن را به طبیعت و فضامندی نزدیک می‌سازد (زاهدی، 1383، 2)

ویژگی معماری سنتی این است که پیوسته با روح سنت سازگاری داشته باشد و این سازگاری دستکم با مظاهر اصلی آن مانند معماری مکان های مقدس نمودار است و همانطور که گفته شد؛ هنر زیستی و به تبع آن معماری سنتی به زیبایی اهتمام دارد، زیرا از میان همه صفات الهی که در این جهان متجلی شده، بیش از همه یادآوراست.

مسکن سنتی به علت جوابگویی به این نهاد فطری با انسان انس دارد لذا مسکن سنتی را نمی توان به لحاظ کالبدی، هندسی و فرمی توصیف کرد بلکه معانی ورای آنها از اهمیت بیشتری برخوردارند. اجزای مختلف مسکن سنتی بر اساس معانی حاصل از فرآگاهی معماران شکل گرفته اند. معماران سنتی با در نظر آوردن معانی بی شکل و تجسم بخشیدن به آنها در قالب اشکال معماری، تصورات خود را از عالم و در نتیجه مشیت الهی در بناها و دست ساخته های خود به منصه ظهور رسانده اند. بناهای سنتی که غالبا در تطابق با شرایط زیستی جامعه شکل گرفته اند، منعکس کننده برخی ازروابط و الگوهای رفتاری و اجتماعی و نحوه استفاده از فضا هستند وجود ارتباطی گسترده و چند جانبه بین انسان و فضای زیست او موجب شده است که رابطه ای کمابیش بین انسان با محیط زندگی او پدید آید. به همین سبب هر فضای معماری نشان دهنده بعضی خصوصیات فرهنگی- قومی است که برخی از افکار، عقاید، خواسته ها و رفتارهای فردی و اجتماعی را نشان می دهد.

به عبارت دیگر بسیاری از فضاهای ورودی همانند واحدهای دیگر معماری تنها برای پاسخگویی و تامین نیازهای مادی و ملموس طراحی و ساخته نمی شد بلکه فرهنگ والگوهای رفتاری، ارزش های معنوی و اجتماعی، نقش مهمی در شکل گیری آنها داشته است و اهداف و اصولی متناسب با آن بنا از جمله: حفظ محرمیت افراد خانواده در نظر گرفته می شد. وفضای ورودی خانه های سنتی به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی طوری طراحی می شود که افراد بصورت ناگهانی و یک مرتبه وارد فضای خانه نشوند و همچنین ازفضای ورودیی (ازدرگاه یا هشتی ورودی) به فضای داخلی خانه دید مستقیم وجود نداشته و یکی از اهداف مهم در طراحی فضای ورودی خانه ها نه تسهیل حرکت، بلکه کنترل آن و طولانی نمودن مسیر حرکت از بیرون به درون بوده است ( سلطان زاده، 60، 1372)

" خانه عامری‌ها "

گونه و گونه شناسی

در راستای شناخت بهتر هشتی در معماری مسکونی سنتی ایران، میتوان آن ها را بر اساس شکل، وسعت و همچنین میزان ایفای نقش در زمینه ارتباطات اجتماعی طبقه بندی کرد. بر این اساس در خانه های مورد مشاهده و مطالعه تحلیل و تعمق شده، و به دلیل کثرت نمونه های بررسی شده هشتی، در این نوشتار امکان معرفی همه آنها نمی باشد و تنها به ارائه برخی موارد شاخص اکتفا می گردد.

قدمت هشتی در خانه‌های سنتی

این فضا مانع می شود که افراد با ورود به خانه دید مستقیم به فضای خصوصی داشته باشند (بمانیان، 1389). هشتی برای انشعاب قسمت های مختلف خانه و گاه برای دسترسی به چند خانه ساخته می شد. در خانه های بزرگ، اندرونی و اقامتگاه های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جدا سازی آقایان و خانم ها دو قسمتی ساخته می شد (کاتب، 1387). در بسیاری از خانه هایی که از دوبخش اندرونی و بیرونی تشکیل شده بودند معمولا از هشتی ورودی دوراه جداگانه منشعب و به هرکدام از آنها منتهی می‌شد در بعضی از خانه‌ها، بخش اندرونی، از کوچه، دری جداگانه داشت (کولیور رایس، 129، 1366). در دوره‌ها و شهرهایی که مردم از تعدی زورگویان یا حمله بیگانگان در امان نبودند فضای ورودی خانه ها را به شکل ساده و بدون تزیینات می ساختند که توجه دیگران به آن جلب نشود شاردن در باره این موضوع چنین گفته است: در این خانه کوچک است بطوری که نمی توان حدس زد که در پس آنخانه ای بدین بزرگی و زیبایی باشد چند سالی است درز ایران رسم شده درهای خانه ها را کوچک می گیرند بطوری که اکنون یا در بزرگ برای منازل خویش تهیه نمی کنند و یا آنرا زینت نمی نمایند (شاردن، ص170، 1362). سردر این خانه ها دارای دو سکو بوده و درها دارای دو کوبه جدا ویژه مردان و زنان می‌باشد که هر کدام با صدایی متناسب با جنسیت در نوع صدا متفاوت می‌باشد.

" خانه بروجردی‌ها "

هشتی و عناصر آن

هشتی از مصدر هشتن به معنای گذاردن است. محوطه‌ایست به شکل کثیرالاضلاع (در اصل هشت ضلعی) یا مدور که بین کوچه و خیابان و در ورودی حیاط می‌ساختند و در دو سوی آن سکوها و نیمکت‌هایی برای نشستن افراد می‌گذاشتند(معین، 1363، 5145). هشتی فضای مکث سرپوشیده‌ای است در ورودی که معمولا بلافاصله بعد از سردر و مدخل قرار می‌گیرد و قاعده آن ممکن است به شکل‌های مختلفی باشد(حاجی قاسمی، 1384). بعد از سردر ورودی وارد هشتی یا کریاس می‌شدند(پیرنیا،1387، 160). داخل هشتی عناصر مختلفی مثل سکو، چراغدان و برای بالا رفتن به فروار (اتاق بالای هشتی) پله‌ای در نظر گرفته می‌شده است(پیرنیا، 1387، 160). جنس سکوهای هشتی معمولا از سنگ و در مواردی از آجر بوده است. در تعدادی از خانه‌های قدیمی سردر و هشتی ورودی مابین دو یا سه خانه مشترک بوده و دسترسی به آن‌ها را فراهم می‌ساخته‌است.

اغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی و یا بیشتر مواقع چهار گوش است. هشتی دارای سقفی کوتاه و یک منفذ کوچک نور در سقف گنبدی شکل آن است و عموما سکوهایی برای نشستن در آن طراحی شده است. هشتی برای انشعاب قسمت‌های مختلف خانه و گاه برای دسترسی به چند خانه ساخته می‌شد. در خانه‌های بزرگ، اندرونی و اقامت‌گاه‌های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جداسازی آقایان و خانم‌ها دو قسمتی ساخته می‌شد.

الگوی شکلی و تناسبات هشتی

معمولا هشتی دارای ابعادی متناسب حدود 3 * 3 با رعایت پنجره و دری از حیاط و یک در از کوچه و گذرگاه دارد. این حالت سبب جلوگیری از چشم انداز مستقیم به درون حیاط و محوطه خانه می‌شود.

هر چند که در بیشتر مواقع شکل آن هشت ضلعی است اما این به مفهوم هشت ( عدد8 ) نیست و هشتی‌هایی  به شکل مربع و دیگر شکل‌ها نیز وجود دارد، منظور از هشت چیزی است که از فضای داخلی خانه بیرون آمده و تنها جایی است که با بیرون خانه ارتباط دارد. این فضا و راهروهای پیچ در پیچ منتهی به حیاط اندرونی و بیرونی مانع دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده می‌شده‌است. ایجاد مکث، تقسیم فضایی و فضایی جهت انتظار از عملکردهای جالب این عنصر می‌باشد.

هشت ضلعی هایی که در ایران به کار می‌رفته‌اند و در هشتی های خانه هم استفاده شده که عبارتند از: هشت گوش کامل، هشت و نیم هشت، نگینی و کشکولی ( پیرنیا، 1387 )

" خانه طباطبایی‌ها "

الگوی ارتباطی هشتی با سایر فضاها

در درون هر هشتی یک یا چند راه، یک یا چند در وجود دارد. یک راه به بالا خانه می رود و از طریق راه پله و راهروها به اتاق های گوشوار و مهتابی می رسد. بالاخانه معادل طبقه دوم عمارت است. این راه برای کسانی است که قرار نیست به درون خانه و به حیاط ها داخل شوند یک راه هم به حیاط می رسد. اگر در درون هشتی ایستاده باشیم و همه درهای مستقر در دیوارهای پیرامون هشتی بسته باشند از این درها یکی به ورودی خانه مربوط است که از سایر درها بزرگتر است و یکی به بالاخانه و یکی به دستگاه میهمانان خاص و یکی به پشت بام که با مسیر رفتن به بالا خانه می تواند مشترک باشد و تنها دالان است که به حیاط منتهی می شود و فاقد در است (حائری، 1384:123).

در خانه های بزرگ، اندرونی و اقامتگاه های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جدا سازی آقایان و خانم ها دو قسمتی ساخته می شد. در بناهایی که از آنها تنها یک راه منشعب می شد، فضای هشتی کارکرد یک فضای تقسیم کننده را نداشته، بلکه به عنوان فضایی برای انتظار و با شکوه نمودن مسیر ورودی مورد استفاده قرار می گرفته است. از فضای هشتی برای تغییر جهت مسیر حرکت نیز استفاده می کرده اند (سلطان‌زاده، 1372:74).

علاوه بر هشتی داخلی در فضای ورودی خانه‌ها، در برخی موارد دو یا چند خانه دارای یک هشتی مشترک بیرونی بوده‌اند که فضای دسترسی را از فضای جدا و متمایز می‌کرده است. این هشتی از لحاظ کاربردی تقریبا همانند یک پیش خان بود. بعضی از این گونه هشتی‌های بیرونی در کنار معبر دارای یک در ورودی بودند که هنگام شب بسته می‌شد. می‌توان حدس زد که طرح فوق در موارد نا امنی بیشتر مورد توجه قرار می‌گرفته است.

پوشش هشتی

پوشش گنبدی هشتی گاه به زیبایی با کاربندی آجری و یا گچی تزئین می‌شد. پوشش‌های هشتی‌ها بسیار متنوع و معمولا با کاربندی‌های بسیار زیبایی پوشیده شده است (پیرنیا، 1387:160). هشتی بیشتر خانه ها دارای ارتفاع کم و متناسب با فضای ورودی است اما هشتی بناهای بزرگ و عظیم، مرتفع و مزین به کاشی،کاربندی و یا سایر تزئینات هستند. بعد از ورود به ساختمان به علت شدید بودن نور در بیرون می بایست نور شکسته شود، تا داخل ساختمان حالت نامطلوبی از نظر وارد شونده نداشته باشد. یکی از عوامل مهم معماری در تقسیم و شکست شدت نور، هشتی های ورودی هستند که گرد و یا چند ضلعی ساخته می شدند. در بسیاری از بناهای عمومی مانند مسجدها و مدرسه ها، در بخشی از دیوار هشتی که به ایوان مجاور آن متصل بود، روزنی به صورت مشبک یا ساده در بالای هشتی معمولاً نورگیری وجود دارد که نور متمرکز ملایمی را در ساعات مختلف روز به داخل انتقال می دهد، به کار بردن این شیوه برای تنظیم و متعادل کردن نور و حرارت از ویژگیهای معماری سنتی، به ویژه در حاشیه کویر است، تا ضمن تامین نور برای هشتی، منظره ای از داخل بنا نیز از آنجا دیده شود. این موضوع توجه بسیاری از سیاحان را بخود جلب می کرد.

نقش اقلیمی هشتی

در طرح‌های سنتی اقلیم گرم و خشک، درِ حیاط از کوچه و یا خیابان و یا بازار و یا گذرگاه به محلی به نام "هشتی" می‌باشد، سطح هشتی همسطح با سطح حیاط و یا با اختلاف ارتفاع چند پله به سطح حیاط خواهد بود. ارتباط هشتی با سطح معبر و کوچه و یا خیابان نیز با اختلاف سطح چند پله طوری تعبیه می‌شود که در نتیجه سطح حیاط از کوچه و یا خیابان پایین‌تر واقع شود. مسلما این هشتی مانع کوران بادهای شدید و گردبادهایی است که از نفوذ و حرکت مستقیم باد از کوچه به درون حیاط می‌شود. ضمنا اختلاف سطح بین حیاط و بنا و کوچه یا خیابان بدان سبب است که حفظی باشد در مقابل کوران‌های شدید و بادهای گرم و پیشگیری نفوذ آن به ساختمان. قابل توجه می‌باشد که هشتی به دو صورت بیرونی از ساختمان و در داخل حیاط قابل اجرا می‌باشد(زمرشیدی، 1385:19). عنصر هشتی علاوه بر کارکردهای فضایی خویش، عنصری اقلیمی نیز محسوب می‌شود چرا که واسطه‌ای برای ورود از فضای باز به بسته است و بدین سبب معمار هنرمند ایرانی در طراحی هشتی همانند سایر فضاها بسته به نوع اقلیم منطقه فرم و شکل پاسخگوی آن اقلیم را به کار برده است.

نتیجه گیری

بر اساس بررسی‌های صورت گرفته در این پژوهش و تحلیل گونه‌های مختلف هشتی در خانه‌ها و شهرهای مختلف می‌توان ادعا کرد که هشتی از مفاهیم عمیقی در درون خود بهره‌مند است و بسته به بنا و شرایط کارکردی – محیطی آن در ابعاد و شکل‌های مختلف مطرح می‌گردد. هشتی‌ها در زمینه‌های مختلفی رسالت خود را به انجام می‌رسانند و می‌توان آن‌ها را در زمینه‌های کلی رفتاری، کالبدی و اجتماعی دسته بندی نمود. نتیجه‌گیری کلی بررسی هشتی در خانه‌های سنتی اقلیم گرم و خشک شهرهای یزد، اصفهان و کاشان بیانگر این مطلب است که هشتی به عنوان یک عنصر عملکردی سنتی در ابنیه مسکونی تفاوت‌هایی از لحاظ ساختاری دارد و همانطور که تحلیل‌های صورت گرفته نشان داد، در موارد مشابه در یک شهر به ندرت دو هشتی مشابه با معماری یکسان دیده می‌شود و این امر سبب می‌شود که در بیشتر موارد هر هشتی هویت خاص خود را داشته باشد. در خانه‌های ایرانی، مصالح به‌کار رفته، میزان تزئینات، ارتباطات و اندازه هشتی بستگی به تمکن مالی مالک خانه داشت اما در عین حال کارکرد آن در تمام ابنیه مسکونی بررسی شده به عنوان فضای تقسیم در ابتدای سلسله مراتب ورودی برخی خانه‌های سنتی مشهود است.

منابع

1. بمانیان، محمدرضا(1389)، عناصر هویت ساز در معماری خانه‌های ایرانی، دو فصلنامه علمی_پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 13؛ ص 55 – 68.

2. پیرنیا، محمدکریم، معماریان، غلامحسین(1385) انتشارات سروش دانش، تهران.

3. حائری مازندرانی، محمدرضا(1388)، خانه، فرهنگ، طبیعت(بررسی معماری خانه‌های تاریخی و معاصر به منظور تدوین فرایند و معیارهای طراحی خانه)، انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، تهران.

4. حاجی قاسمی، کامبیز(1383)، گنجنامه خانه‌های یزد، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی و روزنه، تهران.

5. حاجی قاسمی، کامبیز(1375)، گنجنامه خانه‌های کاشان، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی و روزنه، تهران.

6. حاجی قاسمی، کامبیز(1377)، گنجنامه خانه‌های اصفهان، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی و روزنه، تهران.

7. سلطان‌زاده، حسین(1372)، فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران، انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران.

8. زمرشیدی، حسین(1385)، معماری ایران، اجرای ساختمان با مصالح سنتی، انتشارات زمرد، تهران.

9. صارمی، علی‌اکبر(1376)، ارزش‌های پایدار در معماری ایران، انتشارات میراث فرهنگی کشور، تهران.

10. کاتب، فاطمه، پارسی، فرامرز(1387)، معماری خانه‌های ایران، مجله معمار، شماره 48، فروردین و اردیبهشت.

11. کاتب، فاطمه(1391)، معماری خانه‌های ایرانی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، ایران.

12. عمرانی پور، علی(1383)، هنر و معماری اسلامی ایران، یادنامه استاد دکتر لطیف ابوالقاسمی، انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان عمران و بهسازی شهری، تهران.

13. مرادی، اصغرمحمد، کبیریان، آتس سا(1381)، معرفی تعدادی از ابنیه سنتی معماری ایران و تحلیل بر ویژگی‌های فضایی آن‌ها، سازمان میراث فرهنگی کشور، انتشارات تعاون، تهران.

گردآوری تنظیم 

• پویا مودتی