کافی است در محوطه «زیگورات چغازنبیل» درمنطقه تاریخی شوش دراستان خوزستان حضور پیدا کنی یا از دامنه دشت به این اثر تاریخی خیره شوی، آن‌وقت است که حیرت، نخستین عکس‌العمل خواهد بود؛ واکنشی که می‌توان برای «براون» (کارشناس نیوزلندی شرکت نفت ایران و انگلیس) در نخستین کاوش و کشفش از چغازنبیل تصور کرد.جایی میان خاک و شن و کوه و دشت، بنایی چنان عظیم و سترگ از دوران باستان به یادگار باقی مانده‌است که اگرچه در گذشت روزگار، از ۵طبقه شگفت‌انگیزش، بیش‌از 2طبقه نابود شده‌، اما هنوز چشم هر بیننده‌ای را خیره و ذهنش را مبهوت می‌کند. شاید همین عظمت باشد که زیگورات را به نخستین اثر ایران در فهرست‌جهانی یونسکو تبدیل کرده‌است. چه‌بسا رازهایی که در دل زیگورات نهفته مانده‌است؛ خوزستان چه گنج‌ها که در خود نهفته دارد.

چغازنبیل را کجا ببینیم
براساس بررسی‌های تاریخی انجام شده، زیگورات چغازنبیل متعلق به ۱۲۵۰سال‌ پیش‌از میلاد است که در جنوب‌غربی ایران، در شهرستان شوش استان خوزستان و در نزدیکی منطقه باستانی «هفت‌تپه» قرار دارد. این سازه در ۳۵کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر و ۴۰کیلومتری جنوب‌شرقی شهر باستانی شوش ساخته شده‌است و به‌دلیل واقع شدن در غرب رودخانه دز، مرز این 2شهرستان، جزو شهرستان شوش محسوب می‌شود. 

این بنای حیرت‌انگیز که در مساحتی بزرگ‌تر از  2زمین فوتبال و در ۵طبقه به شکل هرم با قائده مربع بنا شده‌است، نخستین‌بار ازسوی «براون»، کارشناس نیوزلندی شرکت نفت ایران و انگلیس، در سال ۱۹۳۶ میلادی کشف و طی سال‌های ۱۹۵۳ تا ۱۹۶۳میلادی، مقارن با دوران پهلوی دوم، به‌وسیله «رومن گیرشمن» (باستان‌شناس فرانسوی) حفاری و از آن خاک‌برداری شد.

اگرچه این اثر دوره عیلامی بیش‌از ۳هزارسال در دل خاک تا حدود زیادی محفوظ مانده بود، اما پس‌از گذشت حدود ۵۰سال از این کشف، رها کردن بی‌حفاظت این بنای خشتی - گلی، خسارت‌های زیاد طبیعی و انسانی به آن وارد کرد، به‌ویژه طبقات بالایی دچار فرسایش شدید شده‌است.

شگفتی‌های تصفیه‌خانه
با وجود همه شگفتی‌هایی که در ارتفاع ۵۲متری و ابعاد وسیع این بنا وجود دارد، اما تصفیه‌خانه این محوطه بیش‌از سایر بخش‌ها توجه باستان‌شناسان را به خود جلب کرده‌است.

تصفیه‌خانه آب چغازنبیل، در ضلع غربی معبد اصلی قرار دارد. این تصفیه‌خانه با بهره‌گیری از ظروف مرتبط ساخته شده و قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه دنیا محسوب می‌شود. گیرشمن، حفار چغازنبیل، اعتقاد دارد آب مورد مصرف تصفیه‌خانه از فاصله ۴۵کیلومتری و توسط کانالی از رودخانه کرخه تأمین می‌شده‌است،. این موضوع درحالی‌است که رودخانه دز، در فاصله ۳کیلومتری زیگورات قرار دارد. گریشمن معتقد است که تأمین آب چغازنبیل از رودخانه کرخه به‌دلیل اختلاف ارتفاع زیاد محوطه این بنا با سطح رودخانه دز بوده‌است.

طی ۱۰سال‌گذشته و تقریبا به‌صورت مرتب، هرسال این بنا مرمت شده‌است، اما حفاظت از این بنا نیز مانند برخی بناها و محوطه‌های تاریخی و فرهنگی کشور، قصه پرغصه‌ای دارد.

هنوز کاربری بنا را نمی‌دانیم
مدیر پایگاه میراث‌جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه درباره آخرین کاوش‌ها و مطالعات انجام شده ازسوی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی کشور روی این بنا که از اسفندماه سال‌گذشته آغاز شده‌است، می‌گوید: برای سال‌ها، بناهای نیمه‌شرقی محوطه چغازنبیل به‌حال خود رها شده بودند و اقدام‌های حفاظتی و مرمتی سالانه مانند آنچه زیگورات و معابد اطراف آن را دربر می‌گرفت، شامل حال این بناها نمی‌شد. 

«عاطفه رشنویی» می‌افزاید: از آنجا که رویکرد پایگاه، توجه به چغازنبیل به‌مثابه یک شهر باستانی است و همه بناهای موجود در آن اهمیت دارد، برنامه خواناسازی کاخ‌های موجود دراین بخش مورد توجه قرارگرفت.

وی با بیان اینکه کاخ‌های شماره۲ و ۳ درمحله شاهی، در ضلع‌شرقی محوطه و در نزدیک حصار بیرونی شهر واقع شده‌اند، ادامه می‌دهد: رومن گیرشمن، این بناهای عظیم را به‌دلیل وسعت و نبود آجرنوشته‌ای که همچون بناهای دیگر آن را معبدی برای خدایان عیلامی معرفی کند، آنها را با عنوان کاخ معرفی کرده‌است. این موضوع درحالی‌است که کاربری این بناها همچنان برای ما مشخص نیست.

او اضافه می‌کند: بناهای موسوم به کاخ‌های شماره ۲ و ۳، در زمان گیرشمن، در سال‌های ۱۹۶۱ و ۱۹۶۲، کاوش و به‌صورت مختصر مرمت شدند. امروز با گذشت بیش‌از نیم قرن از کاوش اولیه، مجددا نیاز به خواناسازی دارند. گیرشمن در زمان کاوش به آسیب‌دیدگی شدید این بناها به‌دلیل وجود مسیل‌های مختلف در اطراف و درون آنها اشاره کرده‌است.

چغازنبیل، عنوان «نخستین اثر ثبت شده ایران در فهرست میراث‌جهانی یونسکو» را از آن خود کرده‌است؛ بنایی که سبک معماری و ظرافت ساختش درآن عهد کهن، نه فقط در ایران ویژه است، بلکه آن را به اثری منحصربه‌فرد در تمدن میانرودان و عصر شکوفایی عیلام و آشور بدل کرده‌است.

همین معرفی کوتاه کافی است تا سالانه گردشگران زیادی از داخل و خارج کشور به این اثر جذب شوند، اما هرکجا که پای گردشگران درمیان باشد، پای زباله و یادگاری‌نوشت‌ها نیز به میان می‌آید. اثری که برای هزاره‌ها، خاک آن را مانند مادری مهربان در آغوش گرفت و از گزند باد و باران در امان نگه داشت، امروز مانند بسیاری از بناها و محوطه‌های تاریخی و طبیعی کشور، در محاصره زباله‌ها قرار گرفته‌ و از یادگاری‌هایی پر شده‌است که نه کسی از نگارنده‌اش به نیکی به یاد می‌کند و نه اهمیتی به آنچه نگاشته می‌دهد.

همشهری آنلاین