فتحعلی شاه قاجار در دومین سال سلطنتش دستور ساخت قصر باشکوهی در خارج از دارالخلافه، حوالی جاده شمیران را می‌دهد.
قصری که ۴۰۰ هزار تومان خرج روی دست خزانه مملکت گذاشت و با همه زیبایی و دقتی که برای ساخت آن شد، از معدود بناها بدون پنجره‌های بیرونی بود. در واقع بیشتر از آنکه به یک کاخ پادشاهی شبیه باشد، به یک قلعه نظامی شباهت داشت. شاید همین ویژگی باعث شد که در دوره پهلوی اول وقتی پایتخت در مسیر جهانی شدن گام برمی‌داشت، سرتیپ «محمد درگاهی» رئیس نظمیه و «نیکلای مارکوف» معمار روسی خالق دبیرستان البرز، کارخانه قند و ورزشگاه امجدیه برای ساخت نخستین زندان تهران آن را انتخاب کردند؛ ساختمانی در دل کوه که هیچ پنجره‌ای به بیرون نداشت. البته در زمان انتخاب مکان برای ساخت زندان، بانیان آن نمی‌دانستند که خودشان در کوزه می‌افتند و به فاصله چند روز از افتتاح زندان قصر، در محبس خودساخته اسیر می‌شوند. زندان قصر ۹۲ ساله شد. در این نزدیک به یک قرن قدمت، مهم‌ترین تحولات سیاسی و تغییر حکومت‌ها در دل آن رقم خورده و حکایت‌ها و داستان‌های زیادی پشت دیوارهای بلند و آجری آن مدفون شده است.
گویی سنگ بنای معروف‌ترین بنای به یادگار مانده از پادشاهان قاجاری را از ابتدای کار به نیت یک مرکز نظامی گذاشته‌اند؛ قصری در مزارع اطراف تهران که آن زمان جزء ییلاق پایتخت و معروف به خرم‌آباد و تا پیش از آن اردوگاه لشکریان آقامحمدخان بود. این قصر زیبا که ۲ سال ساخت آن زمان برد و بهترین معماران و هنرمندان برای تزیین آن وقت صرف کردند چندان مورد توجه همه پادشاهان قاجاری قرار نگرفت. برای مثال در دوران زمامداری ناصرالدین شاه قصر حال و هوای یک اردوگاه نظامی را به خود گرفت و گاهی در میانه فصل شکار به آنجا می‌رفت. در زمان محمدعلی شاه کارکرد نظامی قصر پررنگ‌تر شد. تا اینکه ماجرای کودتای سوم اسفند سال ۱۲۹۹ پیش آمد و جمعی از بازداشت‌شدگان برای نخستین بار در این قصر متروکه زندانی شدند.
سال‌های اولیه سده ۱۳۰۰ برای ایرانی‌ها با تاج‌گذاری رضاخان به‌عنوان پادشاه جدید و تشکیل سلسله پهلوی و پایان فرمانروایی قاجارها پر از اتفاقات و ماجراهای جالب و پرحادثه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بود. رضاشاه قصد داشت تا دارالخلافه قاجارها را تبدیل به مدرن‌ترین شهر دنیا کند. بسیاری از بناها از جمله قصر معروف قاجارها تخریب شد تا در دل آن برای تأمین حقوق مدنی و رسیدگی به جرائم و سرکوبی مخالفان و اعتراضات، زندانی تأسیس شود. جایی که به گفته عوام در صورت بروز کوچک‌ترین نافرمانی چند صباحی در زندگی کنند و آب خنک بنوشند. زندان قصر نخستین زندان شهر تهران بود و مهندس مارکوف روسی مأمور شد که وضع زندان‌های ایران را بررسی و نقشه زندان‌هایی را که با آب‌وهوای ایران متناسب باشد تهیه کند. در نهایت قصر قجر برای ساخت نخستین زندان مدرن ایرانی در نظر گرفته شد؛ زندانی با ۱۹۰ اتاق و گنجایش ۸۰۰ زندانی. البته این زندان تا دهه ۴۰ و اضافه شدن زندان اوین به مرور زمان توسعه و گسترش پیدا کرد و بعد از انقلاب اسلامی هم به زندانیان غیرسیاسی اختصاص یافت. زندان قصر به دعوت رئیس کل شهربانی توسط رضاشاه افتتاح می‌شود که حسابی مورد انتقاد رسانه‌های آن زمان قرار می‌گیرد. به این علت که در هیچ جای جهان معمول نبوده شاه زندان یا مؤسسه‌ای مانند آن را افتتاح کند.
برگزاری کنفرانس «اصلاح حال مجرمان و محبس‌ها» در لندن و حضور «عبدالله بهرامی» و سرهنگ دوم «عبدالله سیف» زمینه‌ساز ساخت نخستین زندان در تهران شد. تا پیش از این ماجرا اغلب از قلعه‌های متروکه و یا اصطبل و سیاه چال برای کاربری زندان استفاده می‌کردند. «داود اسعدی خامنه» از زندانیان سیاسی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی زندان قصر با تعریف این ماجرا سر صحبت را باز می‌کند: «زمانی که زندان قصر افتتاح شد فقط یک‌بند از ساختمان آن را به زندانیان سیاسی اختصاص می‌دهند و بقیه بخش‌های آن به زندانیان عادی و سایر جرائم اختصاص داده می‌شود. اما به مرور زمان و با افزایش معترضان به‌ویژه از سال ۱۳۳۲ به بعد بر تعداد ساختمان‌های زندان قصر اضافه می‌شود؛ به نحوی که ساختمان‌های شماره یک، ۳ و ۴ سهم زندانیان سیاسی می‌شود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ساختمان شماره یک که از ساختار و استحکام ویژه‌ای، برخوردار و اصلی‌ترین زندان فعالان سیاسی در پیش از انقلاب اسلامی بود برای زندانیان جرائم سنگین و قاچاقچیان عمده و امثالهم در نظر گرفته شد.
در دوران مبارزات سیاسی پیش از انقلاب اسلامی زندان برای زندانیان سیاسی، خانه اول و آخر بود. از سال ۱۳۵۳ اگر کسی توسط ساواک بازداشت و زندانی می‌شد به گفته خامنه حتی بعد از گذراندن دوران محکومیت هم بدون هیچ حکمی در زندان می‌ماند و آزاد نمی‌شد. او با یادی از روزهای زندان می‌گوید: «شرایط داخل زندان‌های سیاسی در سال‌های مختلف شکل‌های مختلف داشت؛ قبل از سال ۱۳۵۰ شرایط قابل تحمل‌تر بود. از این سال به بعد سختگیری‌ها شروع شد و سال ۱۳۵۳ اوج گرفت. هرچه به سال‌های پایانی حکومت پهلوی می‌رسیم ماجرا سخت‌تر می‌شد؛ به نحوی که رژیم پهلوی دوم اعلام کرده بود حتی افرادی که دوران محکومیتشان به پایان رسیده آزاد نمی‌شوند و باید آنقدر در زندان بمانند تا بپوسند. به همین دلیل میان ما زندانی‌ها اصطلاح ملی‌کشی باب شد. همزمان با این تصمیم شکنجه‌ها اوج گرفته و زندان‌ها پر از فعالان سیاسی شده بود؛ به نحوی که ۸ زندانی در یک سلول ۲ در ۳متر بودند و برای خوابیدن باید شانه به شانه همدیگر یا یکی در میان به‌صورت سر و ته می‌خوابیدیم.»
سرتیپ درگاهی: رئیس نظمیه کل کشور و از بانیان ساخت زندان قصر بود. او ۲ روز بعد از افتتاح ساختمان زندان قصر به دستور رضاخان به زندان افتاد. پس از مدتی به حبس خانگی رفت و دیگر رنگ هیچ مقام و منصبی را ندید.
عبدالحسین تیمورتاش: از دولتمردان بانفوذ قاجار و نخستین وزیر دربار پهلوی اول بود که نقش مهمی در روابط بین‌المللی ایران بازی کرد و چند سال بعد مورد غضب رضاشاه قرار گرفت و سال ۱۳۱۲ در زندان قصر کشته شد.
محمد فرخی یزدی: شاعر و روزنامه‌نگار آزادی‌خواه صدر مشروطیت و سردبیر نشریات حزب کمونیست ایران از جمله روزنامه طوفان بود. او نماینده مردم یزد در دوره هفتم مجلس شورای ملی بود. به دلیل انتشار مقاله‌های تند و آتشین دستگیر شد و در زندان قصر به دست پزشک احمدی کشته شد.
۱۱۷۷ : فتحعلی شاه قاجار در دومین سال فرمانروایی‌اش دستور داد بیرون ازدارالخلافه قصر بسیار مجللی بسازند. محل قصر در جاده بین تهران و شمیران، انتخاب و قصری در میان تپه‌های زیبا که در دل آن یک عمارت بزرگ شامل بیرونی، اندرونی، کلاه‌فرنگی و استخر بنا شد.
۱۲۸۴: بر اثر بارش شدید باران و وقوع سیل، بخش‌های عمده‌ای از این بنا که از دوره ناصرالدین شاه با کم توجهی ازرونق اولیه افتاده بود تخریب شد.
۱۳۰۴: کنفرانس «اصلاح حال مجرمان و محبس‌ها» در لندن برگزار می‌شود و ایران در آن شرکت می‌کند. در این کنفرانس برای ساخت یک زندان مدنی در ایران تصمیم گرفته می‌شود.
۱۳۰۶: «نیکلای مارکوف» نقشه نخستین زندان مدنی ایران را تهیه کرد و عملیات ساخت زندان قصر در محوطه قصر قاجار آغاز شد.
۱۳۰۸: زندان قصر ۱۱ آذرماه به دست پهلوی اول افتتاح می‌شود. در آن زمان یک‌بند زندان مختص به زندانیان سیاسی بود و بقیه فضاها به سایر جرائم اختصاص داده شد.
۱۳۱۰: نخستین اعتصاب غذا در زندان قصر مقارن با آغاز خفقان سیاسی در کشور رخ داد. یکی از زندانیان به علت بی‌توجهی زندانبانان دچار بیماری شد و درگذشت. بعد از آن بود که عده‌ای از زندانیان اعتصاب غذا کردند.
۱۳۲۰: در زندان قصر شورشی رخ می‌دهد و عده‌ای از زندانیان عمومی هم به دنبال ورود متفقین به ایران عفو می‌خورند و آزاد می‌شوند. از جمله رخدادهای مهم این دوره شورش زندانیان در قصر و فرار سران حزب توده بود.
۱۳۳۲: با افزایش موج اعتراضات و وقایع آن سال‌ها تعداد بندهای زندانیان سیاسی و ساختمان‌های این زندان افزایش می‌یابد و از حدود همان سال‌ها ساختمان‌های یک، ۳ و ۴ به زندانیان سیاسی تخصیص داده می‌شود.
۱۳۷۹: با استخوان ترکاندن تهران و گسترش محله‌ها، زندان قصر در دل بافت شهری و مسکونی قرار می‌گیرد و تبعات زیست‌محیطی و اجتماعی این زندان برای همسایه‌های ساکن در مجاورتش، دردسرساز و تصمیم به انتقال زندان به خارج از شهر گرفته می‌شود.
براساس اعتراضات مردمی و مصوبه شورای اسلامی شهر این زندان تعطیل می‌شود و به تملک شهرداری درمی‌آید تا به مجموعه بوستان و فضای فرهنگی تغییر کاربری داده شود و بر همین اساس تخریب ساختمان‌های زندان در دستور کار قرار گرفت.
۱۳۸۲: براساس اعتراضات مردمی و مصوبه شورای اسلامی شهر این زندان تعطیل می‌شود و به تملک شهرداری درمی‌آید تا به مجموعه بوستان و فضای فرهنگی تغییر کاربری داده شود و بر همین اساس تخریب ساختمان‌های زندان در دستور کار قرار گرفت.
۱۳۸۶: ۲۹ آبان ماه الزام تبدیل زندان قصر به باغ‌موزه از سوی شورای اسلامی شهر تصویب شد تا مکان سابق زندان قصر به یک مجموعه تاریخی و موزه‌ای تبدیل شود.
۱۳۹۱: ۱۴ آبان ماه زندان قصر پس از تبدیل شدن به باغ‌موزه تهران براساس طرح معماری و ایده مفهومی تجربی معماری به‌عنوان باغ‌موزه رسماً افتتاح شد.
مرحوم تیمسار «اصغر کورنگی» از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۹ ریاست زندان قصر را برعهده داشت. او در این مدت باعث تغییرات و تحولات زیادی در حال و هوای زندان قصر شد و حتی در آن دوران زندان قصر را تبدیل به مدرسه‌ای برای تعلیم و تربیت کرد. به پاس همه خدماتی که در دوران کاری‌اش برای کمک به زندانیان و اصلاح وضعیت زندان داشت از سوی سازمان ملل مورد تشویق و قدردانی قرار گرفت. او در یکی از مصاحبه‌هایش گفته بود: «آقای ویلیام ویلسون و خانم بتی اشتن، بازرسان سازمان ملل بودند. از همه زندان‌ها و کارخانجات بازدید کردند. ویلسون در دفتر خاطراتش نوشته بود: من رفتم و زندان را دیدم. خیلی مرتب و منظم بود. پنجره‌هایش به باغ‌های پر از گل باز می‌شد. اما از ساواک اظهار نارضایتی می‌کردند.»
زندان قصر به علت میزبانی از زندانیان سرشناس و چهره‌های شاخصی که نقش مهمی را در شکل‌گیری تاریخ و تحولات سیاسی کشور داشتند یکی از گنجینه‌های ارزشمند هویتی و تاریخی پایتخت محسوب می‌شود. به همین دلیل بعد از تعطیلی و تخریب با تلاش‌های پیگیرانه کانون زندانیان سیاسی مسلمان قبل از انقلاب اسلامی و مصوبه شورای اسلامی شهر تهران، به‌عنوان باغ‌موزه حفظ شد. اسعدی خامنه از سال ۱۳۸۹ به‌عنوان نماینده کانون زندانیان سیاسی پیش از انقلاب اسلامی پیگیری‌های زیادی را برای حفظ و احیای بنای باغ‌موزه قصر با حفظ اصالت تاریخی آن انجام داد. او در این‌باره می‌گوید: «با همراهی تعدادی از اعضای کانون زندانیان سیاسی مسلمان قبل از انقلاب اسلامی برای بازسازی فضای داخلی زندان با همان اصالت تاریخی اقداماتی انجام شد. البته متأسفانه در بعضی بخش‌ها به دلیل بی‌توجهی مغایرت‌هایی وجود دارد که امید است با توجه ویژه مسئولان در نخستین زمان رفع شود. مهم‌ترین کار، تخصیص اعتبار و بودجه برای رفع این مغایرت‌ها و حفظ و نگهداشت موزه است؛ موزه‌ای که متأسفانه روز به روز در حال مستهلک شدن است. اگر این امر مهم مورد توجه مسئولان و دلسوزان تاریخ کشورمان قرار نگیرد به مرور زمان بخش کم‌نظیری از هویت و تاریخ سیاسی کشور از بین خواهد رفت.»
همشهری آنلاین
تماشای معماری آلوار آلتو
