آسیب شناسی و نقد نورپردازی بناهای تاریخی نيازمند بررسي دقيق و اصولي است كه در اين يادداشت به آن خواهيم پرداخت.
ارمغان احمدی-گرچه کمبود دریافت اطلاعات از محیط به دلیل تاریکی برای انسان از دیرباز با احساس خطر همراه بود اما شب و زندگی شبانه همیشه جذابیت خاص خود را داشته است. بشر اولیه با کشف آتش آن را به عنوان عاملی برای محافظت از خود و دید بهتر در شب مورد استفاده قرار داد و با اختراع برق و استفاده همگانی از آن زمان بیشتری از یک شبانه روز به صورت مفید درآمد. تا این زمان استفاده عملکردی از نور مهمترین استفاده از نور بود و کمتر به کسی به جنبه های هنری و طراحانه نور می اندیشید. در دهه 60 میلادی همزمان با رونق معماری مدرن شخصی به نام ریچارد کلی در همفکری و همراهی با معماران بزرگ و پیشتازان سبک مدرن مانند میس وندروهه، فیلیپ جانسون و لویی کان مبحث نورپردازی معمارانه را تعریف نمود. در این زمان بود که نور در خدمت معرفی بهتر معماری در کنار عملکرد بهتر فضا قرار گرفت و توجه عده زیادی به قابلیت های نور که تا قبل از آن دیده نشده بود جلب گردید. ریچارد کلی تکنیک هایی را معرفی کرد که تا پیش از آن به آن فکر نشده بود. برای مثال تا قبل از آن روشن کردن صرفا با منبع نوری در وسط فضا و روشن کردن یکنواخت همه سطوح بود و تاکید بر روشنایی سطوح افقی قرار داشت. ریچارد کلی برای اولین بار به تاکید و روشنایی دیوارها اشاره کرد و یا سعی بر چالش نورپردازی سطوح شیشه ای داشت. همچنین ریچارد کلی با ایده نورپردازی لایه ای تغییرات بسیاری را سبب گردید. به این ترتیب به تدریج جایگاه نور و نورپردازی به عنوان یک تخصص روز به روز در جهان جایگاه ویژه ای یافت و امروزه دانشگاهها و موسسات آموزشی در راستای ترتبیت متخصصین این حوزه فعالیت دارند. شایان ذکر است نورپردازی یک رشته میان رشته ای بوده که متخصصینی از معماری، شهرسازی، برق، طراحی صنعتی و ... را به خود جلب میکند و دید طراحانه و فنی را به صورت همزمان برای آنها فراهم مینماید. روشن کردن فضا بدون دقت به نیاز انسان و ساختار چشم آن برای دید راحت و بدون آزار بصری و نیز تاثیرات روانشناسانه نور برای ایجاد یا تقویت احساسات و معرفی کاملی از معماری یک بنا میسر نیست. امروزه اما از این فراتر رفته و با صحبت از پایداری و تاثیرات اکولوژیک نور میدانیم که انسان ها تنها استفاده کننده از فضاهای خارجی در شب نبوده و نور بر روی انواع گونه های جانوری و گیاهی نیز تاثیرات بسیاری دارد. بنابراین رویکردهای متعددی مطرح شده اند که به دنبال نورهای به اندازه، کنترل شده و هدفمند هستند تا با تامین کلیه مطالب ذکر شده برای انسان، بستر زیست شبانه سایر موجودات زنده را به خطر نیاندازند.
نورپردازی بناهای تاریخی
ورود برق به ایران در زمان ناصرالدین شاه انجام شد. شاه ایران که مبهوت نور در غرب شده بود بی درنگ خواستار ورود آن به ایران شد. گرچه تا پایان دوره قاجار بیشتر برق جنبه صنعتی داشت و به زندگی مردم وارد نشده بود اما از دهه 20 رسما برق به تدریج وارد خانه ها شد و در سال 1341 بیش از 32 شرکت خصوصی فقط برای تامین برق محلات تهران مشغول به کار شدند. با این همه روشن کردن ساختمان های تاریخی و با شکوه به قرار دادن چهل چراغ های بزرگ در مرکز فضا محدود میشد.
البته این محدود به ایران نمیشود، نورپردازی ساختمان های تاریخی در سایر کشورها نیز امری جدید است. شاید ساختمان های تاریخی که پیش از همه به سمت نورپردازی رفتند، کلیساهایی بودند که جنبه توریستی بالایی دارند و به دنبال نمایش بهتر نقاشی ها و تزئینات خود هستند. با به صرفه شدن استفاده از ال ای دیها و کاهش مصرف انرژی آنها در حین قابلیت تامین نور با کیفیت، بسیاری از بناها به سمت نورپردازی پیش رفتند، شاید تا پیش از ال ای دی ها، مصرف انرژی و نیز آسیب های احتمالی به تزئینات با استفاده از منابع نوری فلورسنت های قدیمی علاقه چندانی برای نورپردازی باقی نمیگذاشتند و صرفا وجود نور به حدی که بتوان دید کفایت میکرد. با آمدن منابع نوری با کیفیت بسیاری از نقاشی ها و آثار خود را به قدری متفاوت نشان دادند که ناظرین را به تعجب آوردند، رازهایی درون نقاشی ها کشف شد و حتی امضاهایی که به دلیل نور بد محیط تا کنون دیده نمی شدند به وضوح دیده شدند. این امر سبب گردید کشورها به سمت نورپردازی اصولی بناهای تاریخی خود بروند و در این بین ایتالیا با وجود بناهای با ارزش و نیز وجود صنایع معتبر مرتبط با نور پیش گام است. با پیشرفت های تکنولوژی امروزه چراغ هایی با ابعاد کوچک مناسب برای نورپردازی بناهای تاریخی طراحی و تولید میشوند که کمتر در دید بوده و نور مناسب را تامین نمایند. همچنین قابلیت های کنترلی جدید این امکان را میدهد که بتوان از تکنیک روایی و تاکیدات نوری خاص داستان بنا را با نور روایت کرد و این کمک میکند که نور صرفا روشن کننده نبوده و کمک به ایجاد پیوند با مخاطب داشته و بخش هایی که شاید در گذشته هم ارزش روشن میشدند این بار با تاکیدات متفاوت روشن شده و سوال برانگیز گردند. پاسخ این سوالات در قالب داستان آن بنا را برای همیشه در ذهن منحصر به فرد میکند. بنابراین نور در بناهای تاریخی میتواند نقش فرهنگی مهمی برعهده داشته باشد.
چالش ها و اشتباهات
نورپردازی بناهای تاریخی یکی از پر چالش ترین نورپردازی هاست چراکه عوامل متعددی در آن دخیل هستند. این چالش ها و اشتباهات را میتوان به مباحث زیر تقسیم نمود:
ایده طراحی: همانطور که پیش تر بیان شد نورپردازی هنر و دانشی است که صرفا به روشن کردن فضا نمی اندیشد و میتواند با تاکیدات روایتگر باشد. . از مهمترین بخش های طرح نورپردازی یک بنای تاریخی فاز مطالعاتی آن است. این فاز از مطالعه دقیق گذشته تاریخی و سبک معماری شروع شده تا بررسی تزئینات بخش ها و نوع مرمت انجام یافته یا در دست انجام، عملکرد گذشته و آتی بنا، مطالعات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و .... ادامه می یابد. این فاز که به دلیل کم اطلاعی بسیاری انجام نمیشود میتواند به خوبی فرصت ها و محدودیت های طرح پیشنهادی را نشان دهد و منجر به کانسپت طرح گردد. اطلاع از سبک های معماری و نقاط خاص هر سبک میتواند در این میان نقش مهمی داشته باشد. اگر بدانیم در سبک رازی اهمیت بر آجرچینی های آن است یا در دوره پارتی فیلپوش ها در گنبد سازی تحولی عظیم بوده اند، نورپردازی میتواند با تاکید بر آنها این قابلیت ها را به همگان معرفی نماید. بنابراین نورپردازی بناهای تاریخی بدون کانسپت و مطالعه کافی توصیه نمیشود امری که متاسفانه کمتر دیده میشود و شاهدیم که به صورت تیپ صرفا نورهایی نصب میشوند.
دکتر ارمغان احمدی
دکترای طراحی شهری از دانشگاه شهید بهشتی تهران
تماشای معماری آلوار آلتو
