در ایران باستان پرستش عناصر موجود در طبیعت از قبیل آب، خاک، آتش، باد بسیار رایج بوده است.جایگاه پرستش این عناصر طبیعی در نقش و نگاره های موجود در نقش و نگاره های بجا مانده کاملا موجود است.در اين دوران کوه نماد خدایانی بوده که باران را به انسان هدیه می کرد.

گل لوتوس یا گل نیلوفر از مهم تیرن نماد های آب بوده است که در نقش و نگاره های تخت جمشید کاملا مشهود است.در اندیشه ایرانیان باستان آب، خاک، باد و آتش بوجود آورندگان عالم هستند و هریک دارای ایزدی مشخص اند.چلیپا (گردونه مهر) نمادی از این تعبیر است که حتی بعد از اسلام نیز در معماری ایران نیز خودنمایی می کند.

تقدس و حرمت آتش و حرمت آتش در میان ایرانیان بسیار رواج داشته است.به گونه ای که آنها آتش را زاییده سایش دو تکه چوب میدانستند و از طرفی چوب از سرچشمه درختان است آنرا مقدس دانسته و روح هستی و آفرینش تلقی میکردند.

زمین در میان ایرانیان از مهم ترین پدیده های هستی تعریف می شوند به گونه ای که آنرا مادر زمین عنوان می کنند.زیرا که منشا تمای گیاهان زمین است.

از اينرو روایاتی موجود است که بوجود آمدن خاک را حاصل آتشی میدانند که آب برخی مناطق را فرو نشانده تا خاک پدیدار شود. خاک در اغلب فرهنگ ها علی الخصوص نزد ایرانیان دارای دوگانگی ارزشی و اسطوره ای است به این دلیل که از یک سو محل زندگی انسان است و از سوی دیگر جایگاه مرگ است.

گیاه در ایران و بین النهرین همچون چهار عنصر مقدس دیگر دارای جایگاه ویژه ایست.درخت همیشه سبز مظهر زندگی ابدی ، روح نامیرا و بی مرگی است.درخت برگ ریز نمایانگر دنیاست که در فرهنگ اسلامی از درخت طوبی صحبت شده است و درختان انجیر و زیتون نیز مورد احترام هستند.

از آنجا که ریشه های درختان در زمین است و شاخ و برگ هایش در آسمان شکل میگیرد ، نماد صعود از زمین به آسمان است که بالا رفتن از درخت نماد گذار از سطح زمین به سطح بعدی و صعود به سمت آسمان استو بنابراین باور درخت نماد باروری دانش و خرد نیز است.

باید گفت در معماری چهارطاقی خاصه ایرانیان وحدت عناصر مقدس در طبیعت به خوبی آشکار است، محیط مربع و چهارگوش، نماد خاک ، حوض نمادی از آب ، گنبد بلند و دوار نمادی از هوا(باد) و آتشدانهای کوچک و شمدان ها به احترام عنصر آتش قرار کرفته اند.

سيد كمال هاشمي