بطور کلی پایه و اساس نقوش تزیینی در ايران باستان و قبل از پادشاهي هخامنشيان  به قبل از ورود اسلام باز می گردد.در آن دوران ابتدا تزیین منحصر به اشیا و ظزوف کوچک بوده است که روش های تزیین بعد ها در معماری و ساخت و ساز آن زمان نیز به کار گرفته شد.

ظروف سنگی کشف شده از جیرفت ، در جنوب شرقی ایران ، مربوط به 5هزار سال پیش، برای اولین بار در ایران مرصع کاری با سنگ های قیمتی را نشان میدهد.نقوش تزیینی این ظروف برگهای نخل، گل های چند پر، گاو، عقرب، مار ، نقوش هندسی و غیره اند که در دوره اسلامی پاره ای از این نقوش در انواع هنرها از جمله تزیینات معماری به کار گرفته شده اند.

در دوران پادشاهي هخامنشيان نيز آثار و تزئينات در معماری کاخ تخت جمشید با سنگ و آجر تجلي يافته بود.

در حجاری های تخت جمشید تاکید بر نقشهای انسانی و حیوانی بود و تزیینات به صورت فرعی و با مقدار کم در نقوش گیاهی مانن گل نیلوفر آبی خلاصه شده اند.اما نکته مهم استفاده از آجر لعابدار در شوش در قرن 5ق.م است.

در زمان پارتي ها و اشكاني هاي نيز هنر پارتی به دلیل اینکه بین دو تمدن هخامنشی و ساسانی واقع شده نقش مهمی را ایفا میکند. در حدود سال  334ق.م پادشاهی هخامنشی به دليل حمله اسکندر به ايران از بین رفت.

با نفوذ فرهنگ های یونانی و رومی که اقوامی بیگانه با فرهنگ ایران بودند هنر این دوران نیز دستخوش تغییر و تحولات شد.اما این تغییرات یه گونه ای نبوده که هنر این دوران را  صرفا هنری رومی یا یونانی نامگذاري كنيم.

گچ از مهم مهمترين مصالح در این دوران است كه به دليل راحتي در كار در تزئينات آن دوره به كار رفت.

الهام گیری از گل ها ، بوته ها، برگها و میوه های درختان به صورت ساده در دوره پارتی به خوبی به چشم میخورد.

در زمان اشکانیان صنعت لعاب سازی پیشرفت قابل ملاحظه ای کرد.لعاب های یک رنگ فیروزه ای و سبز روشن روی تابوت ها ، برای دفن اجساد نمونه هایی از این شیوه اند.

پس از اشكاني ها و پارتي ها ساسانیان آخرین سلسله ای بودند که در حدود سال  224سال ب.م با شکست دادن آخرین سلسله پادشاهی پارتیان به قدرت رسیدند.ساسانیان خود را جانشین هخامنشیان میدانستند. و تلاش کردند سنته ای کهن ایران را زنده کنند و به نفوذ هنر یونانی و رومی پایان دهند.

پیشرفت های هنر ساسانی مخصوصا در گچبری ، موزاییک، منسوجات و ظروف نقره ای در آثار به خوبی مشهود است.

در این دوره استفاده گسترده ای از نگاره های گیاهی، جانوری(پرندگان) گاه با کاربردهای نمادین به صورت تکرار نقوش قرینه در کنار هم به مقدار زیاد شد.

سيد كمال هاشمي