فريدون فراهاني- دنیای امروز بیش از هر زمان دیگری به تعاملات رسمی و نزدیک میان جوامع و انواع رویدادهای بینافرهنگی در مقیاس بزرگ نیازمند است. نمایشگاه­های جهانی را از این منظر می­توان، نوعی گفتگوی فرهنگی دانست که هرچند در ظاهر حالتی رقابتی دارد اما در اصل، باید نوعی هم­افزایی باشد و ماندگاری و تأثیرگذاری فرهنگ و دانش را در عرصه جهانی یادآوری کند.

در این نمایشگاه­هاست که تکنولوژی، دانش، هنر و فرهنگ هر سرزمینی به هم می­آمیزند و در یک گردهمایی بزرگ و رسمی به دیدار دستاوردهای سرزمین­های دیگر می­آید .

هدف از شرکت کشورها در نمایشگاه­های جهانی را می­توان در موارد زیر خلاصه کرد:

الف) معرفی سطح توانایی و دانش نوین خود به ویژه در عرصه تکنولوژی

ب) ارائه سرمایه­های فرهنگی و تاریخی به شیوه­ای شایسته و متناسب با تحولات دوران معاصر

ج) آگاهی از تجربیات و دستاوردهای سرزمین­های دیگر

د) شناختن اشتراکات جهانی و دردهای مشترک ساکنان زمین، فارغ از اختلافات سیاسی

ه) ایجاد رونق اقتصادی برای شهر میزبان و کشورهای شرکت کننده

 اکسپو و پایون، پیشینه تاریخی

پیشینه نمایشگاه­های جهانی به انقلاب صنعتی گره خورده است؛ دورانی که بشر به توانایی تازه­ای مسلح شد و البته این موضوع پیامدهای مثبت و منفی فراوانی داشت.

اینگونه بود که در نیمه قرن نوزدهم میلادی کشورهایی که به این دستاورد نوین دست یافته بودند، به مصداق تعبیر شاعرانه «پریرو تاب مستوری ندارد»، برای عرض اندام و جلوه­گری و قدرت­نمایی، این رسم را به سنتی تبدیل کردند که تا به امروز ادامه یافته و البته در این تداوم تاریخی، خود را با تحولات جهانی همسو ساخته است.

 از «قصر بلورین» در شهر لندن که در سال 1851 م  برپا شد به عنوان نخستین نمایشگاه جهانی با تعریف معاصر آن یاد شده­است. طرح این سازه مانند گلخانه­ای عظیم بود و فضای داخلی آن نامتناهی به نظر می­رسید. طراحی این سازه را ژوزف پاکستون بر عهده داشت و طرح او در یک مسابقه برای نمایشگاه جهانی لندن برگزیده شد. لویی هلمن در کتاب الفبای معماری (1385: 49)، قصر بلورین را نمادی قدرتمند از امکانات فراوان و بدون حد و مرز سرمایه­داری و امپریالیسم دانسته­است. 

واژه اکسپو را برای توصیف کلیت این نمایشگاه به کار می­برند که در اصل یک رویداد جهانی با اهداف فرهنگی است و فرصتی برای تعامل نزدیک و رو در رو میان کشورها با تأکید بر نوآوری و نوعی آینده­گرایی به شمار می­رود. در همین راستا در هر دوره از اکسپو، موضوعی جهانی به عنوان مسأله مشترک مطرح می­شود که در قالب شعار نمایشگاه در یادها باقی می­ماند و همه شرکت­کنندگان، باید همراستا با همین موضوع در اکسپو حضور پیدا کنند. برای نمونه موضوع نمایشگاه 2010 که در شانگهای چین برگزار شد این بود: «شهر بهتر، زندگی بهتر».

واژه اکسپو معرف این رویداد بزرگ و بستر فیزیکی آن است و پاویون به غرفه هر کشوری در اکسپو گفته می­شود. در اصل پاویون، معماری مستقل و سازه­ای موقتی است که هر سرزمینی در این بستر برپا می­کند. به همین دلیل است که معماری پاویون با وجود حالت موقتی آن، اهمیت فراوانی دارد و همزمان، نمادی از وضعیت معاصر و روایتی از غنای هنری و فرهنگی آن سرزمین به شمار می­رود.  

جالب است بدانیم که برج ایفل، یادگار اکسپوی 1889 در پاریس است و با وجود اینکه قرار بود سازه­ای موقتی باشد، به نمادی همیشگی و ماندگار تبدیل شد.

بررسی حضور ایران در نمایشگاه­های جهانی

تحلیل پیشینه حضور ایران در نمایشگاه­های جهانی نیازمند فرصتی جداگانه است و در این مجال نمی­گنجد. ایران برای نخستین بار به دستور امیرکبیر، در اکسپوی سال 1867 م. حضور یافت و در یک جمع­بندی کلی می­توان گفت که حضور ایران، چه در معماری پاویون­ها و چه در رویدادهای درون غرفه، اغلب با تأکید بر تاریخ و میراث فرهنگی و تمدنی آن بوده و جز چند مورد معدود کمتر به فعالیت و نوآوری پرداخته است. 

خوشبختانه کتابی درباره پیشینه حضور ایران در اکسپوهای جهانی به قلم معمار و پژوهشگر ارجمند، امیر بانی مسعود منتشر شده که «ایران و نمایشگاه­های جهانی، از غرفه 1867 پاریس تا پاویون 2020 دوبی»  نام دارد و قطعا منبع مناسبی برای شناختن تاریخچه حضور ایران در نمایشگاه­های جهانی است.

بررسی حضور ایران در نمایشگاه­ اکسپو دوبی 2020

مهم­ترین جلوه حضور هر کشوری در اکسپو با معماری پاویون آن شناخته می­شود که معمولا در سطح تصمیم­گیری­های کلان برای اکسپو، مسئولان و برنامه­ریزان ایران، به معماری پایون چنان­که باید اهمیت نمی­دهند و اگر هم طرح خوبی انتخاب شود قطعا سازوکار مدیریت و برنامه­ریزی به شکلی است که در اجرای پروژه کاستی­های آشکاری بروز خواهد نمود. گذشته از این موضوع که در اکسپوهای دوره­های پیشین هم گریبانگیر حضور ما بوده، اگر بخواهیم معماری پاویون در اکسپوی 2020 را بررسی کنیم باید بگوییم، طرح ارائه شده قصد داشت از تاریخ­گرایی سطحی و نمایشی (مانند پایون ایران در 2010) بپرهیزد و در نگاهی منصفانه از این نظر نسبتا موفق عمل کرده بود، اما متاسفانه بازهم در حد یک طرح صرفا فرم­گرا باقی مانده و نتوانست بازتاب گویا و شایسته­ای از مفاهیم فرهنگی ما باشد. البته باید این نکته مهم را یادآوری کنیم که معماری پاویون قرار نیست تنها بر تاریخ و فرهنگ تکیه کند و باید روایتی متناسب با زمان حال و حتی آینده­گرا باشد و تصویری از دوران معاصر و توان تکنولوژیک هر سرزمینی را نیز ارائه دهد. اما همزمان با معاصر بودن و زبان نو، مفاهیم ماندگار و معانی ژرفی که همواره در تاریخ هر سرزمینی تداوم داشته­اند می­توانند خود را در فضای پاویون ( و نه فقط فرم آن) بنمایانند. از این نظر باید بگوییم که نه فرم و نه فضاهای پاویون ایران، در روایت روح ایرانی و معانی فرهنگی این سرزمین، موفق نبوده­اند. مقیاس بنا، فرم­های هندسی ساده با دیوارهای بلند و خط آسمان بدون تنوع و سیرکولاسیون یکنواخت در فضا هیچ نشانه­ای از مفاهیم حسی در فضاهای ایرانی را به بینندگان هدیه نمی­دهند. افزون بر اینکه رویدادهای درون آن نیز در بسیاری از موارد بیش از آنکه از انتخاب­های هوشمندانه و خاص حکایت کنند، حالتی تفریحی و سرگرم کننده داشتند و گاه میان کیفیت حسی و بصری فضای پایون با رویدادها، هماهنگی لازم برقرار نشده بود. در حالی که همه رویدادها نیز باید در تناسب با معماری پاویون قرار گیرند و جایگاه و شرایط فضایی لازم برای آنها فراهم شود.

اجزا و رویدادهای ناهماهنگ با فضای پاویون ایران که نشان از نگاه تفریح­گرایانه به موضوع از سوی مسئولان دارد.

آیا برگزاری رویداد اکسپو 2020 دبی در راستای شعار ارتباط ذهن­ها و ایجاد آینده موفق بود؟

پیش از هرچیز باید بگویم شاید این شعار یکی از کلی­ترین و ناواضح­ترین پیام­هایی است که می­تواند برای این رویداد مهم مطرح شود. اگر بخواهم صریح­تر صحبت کنم پیام اکسپوی 2020 به معنای واقعی کلمه «شعار» است و بیش از یک کلی­گویی سطحی و مبهم نیست. در تعبیری عامیانه، دردهای بشر امروز با این تعابیر «دهن پرکن» و شعارهای تکراری درمان نمی­شود. «ایجاد یا ساختن آینده» به چه معناست؟ قرار است آینده را در سایه ارتباط ذهن­ها ایجاد کنیم یا آینده­ای را تصور کنیم که در آن ارتباط ذهن­ها نقش بسیار مهمی دارد؟ برای این ارتباط میان ذهن­های ساکنان کره زمین، چه زیرساخت­هایی اولویت دارد؟ اینکه بگوییم ارتباط ذهن­ها و ایجاد آینده، بازی با کلمات است. ذهن­ها در جهان امروز با هم ارتباطی بسیار قوی­تر از گذشته دارند و این موضوع بیش از همه در فضای مجازی و دنیای رسانه­ها رخ داده­است. پس این بخش از شعار ربطی به اکسپو ندارد و اتفاقی است که مدتها افتاده ، اما اگر منظورمان ارتباط مؤثر برای ساختن آینده باشد باز هم قابل قبول­تر است. اگر بخواهیم با لحنی آرام­تر این شعار را نقد کنیم باید بگوییم که این شعار با بحران­های کنونی بشر نسبت چندانی ندارد و زیادی آرمان­گرایانه است. پیام اکسپو باید با واقعیت حیات انسان­ها و دردهای مشترک آنها پیوند داشته باشد، این پیام بیشتر آرمان­ها و رویاهای حاکمان امارات را توصیف می­کند تا مسائل مشترک جهانی را. اینکه حاکمان رویاهای بزرگی دارند و برای آینده­ای روشن تلاش می­کنند بسیار ارزشمند است، اما انسان امروز باید در سایه این همه بحران زیست محیطی و تنش سیاسی ومشکلاتی مانند همین همه­گیری کرونا قد راست کند و عجالتا به فکر شرایط کنونی باشد. به باور من آنچه حیات ما را در آینده تضمین می­کند، شرایط زندگی در زمان حال و درس­هایی است که از گذشته می­گیریم.یکی از این درس­ها که خود من از تاریخ می­گیرم این است که اینقدر شعار ندهیم و اگر هم شعار می­دهیم کمی واضح­تر، عمل­گرا و واقع­گرایانه­تر باشد.

اینگونه شعارها مرا یاد این مثل معروف ایرانی می­اندازد که:

خانه از پای­بست ویران است، خواجه در بند نقش ایوان است.

از نظر شما بهترین پایون و حضور مربوط به کدام کشور بود

انتخاب بهترین پاویون کار دشواری است که نیاز به بررسی عمیق طرح­ها و رویدادهای درون آنها دارد. اما در نگاهی کلی من  ایده غرفه انگلستان را بیش از همه پسندیدم. آمیزه­ای تأمل­برانگیز از شعر و تکنولوژی با طرح خانم اس. دِولین. 

اگر موضوعی در رابطه با اکسپو و نمایشگاه­های جهانی از نظر شما قابل بیان است لطفا ایراد بفرمایید.  

صحبت پایانی من درباره مخاطبان است. با تمام آنچه درباره خود اکسپو و پاویون­ها گفتیم، جای یک نقد مهم خالی ماند و آن هم نحوه رویارویی اکثر مخاطبان با این رویداد بزرگ بود. در فضای مجازی شاهد بودم که بسیاری از مردم و حتی تحصیلکردگان با اکسپوی 2020 دوبی برخوردی انفعالی و نمایشی داشتند. این نمایشگاه­ها زمانی در حیات اجتماعی ما تأثیر مثبت دارند که تنها  به چشم رویدادی اعجاب­آور و حیرت­انگیز به آن نگاه نکنیم. درست است که زیبایی و نوآوری اکسپو می­تواند حیرت انگیز و خیره کننده هم باشد اما این ویژگی نباید باعث شود که اصل ماجرا را فراموش کنیم. اکسپو اگر تصویری از مسائل انسان معاصر نباشد به هیچ دردی نمی­خورد. انسان دردمند امروز، به قدر کافی شعار شنیده و نمایش دیده است. پیش از آنکه دیر شود باید برای زندگی انسان بر زمین اندیشید. کوتاه سخن آنکه به نظر می­رسد اکسپوهای سال­های اخیر، رفته رفته از اندیشه فاصله گرفته و جنبه ­های نمایشی در آنهاپررنگ­تر شده­است.

فريدون فراهاني

پژوهشگر دكتراي طراحي شهري