بنای گنبد علویان در شمال غربی شهر همدان، به فاصله اندکی از قسمت جنوبی تپه باستانی هگمتانه و سمت راست بلوار علویان قرار گرفته است.

این بنا که مهم­ترین بنای تاریخی دوره اسلامی شهر همدان محسوب می­‌شود، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن را در زمره بی­نظیرترین بناهای تاریخی ایران قرار می­دهد، تا جایی که ایران شناس فقید پروفسور آرتور اپهام پوپ از دیدن آن اظهار شگفتی کرده و آن را یکی از زیباترین و کامل­ترین نمونه‌های آثار معماری ایران می‌­داند.

از آن جا که گنبد علویان فاقد کتیبه تاریخ احداث و نام بانی است، در مورد تاریخ دقیق ساخت و تزئیناتش بین پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد، چنان که محققانی آن را مربوط به دوره‌ی سلجوقی و گروهی دیگر  آن را از بناهای دوره‌ی ایلخانی می­دانند و جالب این که نمونه­‌های سازه‌ای و تزئینی از هر دو دوره‌ی یاد شده در بنا دیده می­‌شود.

با استناد به متون تاریخی می­توان گفت که بنای گنبد علویان ابتدا به عنوان خانقاه یا مسجد ساخته شده و بعدها با ایجاد سرداب، به مقبره دو تن یا بیشتر از اعضای خاندان پر آوازه­ی علویان همدان، که از سده ی سوم هجری قمری به مدت سه قرن بر این شهر ریاست داشته اند، تبدیل شده است.

گنبد علویان که از نوع بناهای مقبره ای به شمار می آید، دارای پلانی چهار ضلعی است و در شکل اولیه گنبدی بر فراز داشته که به مرور زمان و به دلایل طبیعی از بین رفته و طی عملیات مرمتی که در سال 1317 هجری شمسی در بنا انجام شده، پوششی از چوب و شیروانی بر روی آن قرار گرفته است.

این بنا که از دو قسمت فوقانی(گنبد­خانه) و تحتانی( سرداب) تشکیل می­شود، با آجر ساخته شده است و مجموعه بی نظیری از تزئینات آجرکاری و گچ­بری و تلفیقی از این دو را درون خود دارد و همین تنوع نقوش، علاوه بر آن که ذوق و سلیقه سازندگان بنا را می­رساند، تحسین بسیاری از اهل فن را نیز در پی داشته است.

نمای بیرونی بنا به جز ضلع شمالی که ورودی در آن قرار گرفته، هر یک از دو طاق نمای آجری تشکیل شده که دارای طرح‌های متنوع تزئینی هستند، هم چنین ضلع شمالی با تزئینات بسیار زیبا و چشم نوازی از تلفیق آجر­کاری، گچ­بری و کتیبه ‌کوفی پوشیده شده که جلوه­ی با شکوهی به آن داده است و یکی از با شکوه ترین ورودی های بناهای مقبره ای ایران به شمار می‌آید.

درون بنا که سراسر با تزئینات گچ­بری زیبایی آذین شده، در ضلع جنوبی خود یکی از شاهکارهای محراب گچی همه ادوار تاریخ معماری ایران را به نظاره گذاشته است که با نقوش زیبا و کتیبه‌های بی نظیر مانند نگینی در بنا خود­نمایی می­‌کند.

یکی دیگر از ویژگی‌هایی که گنبد علویان را در زمره منحصر به فردترین بناهای تاریخی ایران قرار می­‌دهد، ورودی سرداب است که درون محراب قرار دارد و این ویژگی تقریبا در هیچ بنای دیگری در ایران مشاهده نشده است و همین دلیلی بر گمانه زنی‌ها در مورد تاریخ ساخت سرداب نیز است.

گنبد علویان که یکی از شاهکارهای معماری ایران محسوب می­شود،شش کتیبه با رسم الخط کوفی( 3 کتیبه)، ثلت( 2کتیبه) و نسخ را در خود جای داده است، که همگی آیاتی از قرآن کریم هستند و زیبایی بنا و به ویژه محراب را دوچندان کرده اند، از کتیبه های نام­برده دو کتیبه کوفی در نمای بیرونی و بقیه در داخل بنا قرار دارد.

گفتنی است؛ بنای گنبد علویان در تاریخ 15/ 10/ 1310 به شماره 94 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

ایسنا