شاهرخ كلانتري- موضوع شروع تخریب و مداخلات در بافت‌های تاریخی را می‌توان به دوران پهلوی اول نسبت داد. دورانی که شهرهای ایران شاهد خیابان کشی‌های رضاخانی در دل بافت‌های تاریخی بود. در نتیجه این خیابان کشی‌ها، بدنه خیابان‌ها تبدیل به مغازه شدند. اما پس از انقلاب اسلامی این خیابان کشی‌ها و ساخت مغازه‌ها جای خود را به ساخت و سازهای وسیع‌تر اعم از ساخت پاساژها و مراکز تجاری دادند. در مقایسه فعالیت‌های قبل از انقلاب و پس از آن می‌توان به این نتیجه رسید که در گذشته یک خط بدنه‌ای به عنوان مغازه و خیابان کشی اجرا می‌شد اما پس از گذشت زمان بحث پاساژ سازی و مجتمع‌های تجاری در مقیاس بزرگ در دل بافت‌ها به چشم می‌خورد.

            با بررسی عکس‌های هوایی 50 سال گذشته حرم های مقدس نظیر حرم‌ حضرت رضا (ع) در مشهد، حرم حضرت معصومه (س) در قم، حرم حضرت شاه عبدالعظیم در ری و حرم شاه‌چراغ در شیراز خواهیم دید که مداخلات در بافت‌های تاریخی با عنوان توسعه حرم‌ها قبل از انقلاب شروع شده اما پس از انقلاب با سرعت و حجم بسیار زیادی این بافت‌ها دچار تخریب و نوسازی شده‌اند. بخشی از این بافت‌ها به عنوان مداخلات بزرگ مقیاس، بخشی به عنوان خیابان کشی و بخشی بدست خود مردم، که درصد بسیار کمی را در قبال موارد گفته شده شامل می‌شود، تخریب شده و از بین رفته‌اند.

            بطوریکه می‌توان گفت به دلیل اینکه مداخلات مردمی نهایتا در حد تخریب یک پلاک است و نوسازی در همان پلاک انجام می‌شود تاثیر بسزایی در تغییر ساختار بافت و شریان‌های موجود نخواهد داشت، این مداخلات دولتی و ارگان‌های حکومتی است که باعث تخریب چندین پلاک در بافت‌ها شده و با تغییر کاربری، ساختار تاریخی آن منطقه را به طور کلی از بین می‌برد.

آسیب‌های مداخلات در بافت‌های تاریخی؛

            وقتی که با تخریب کالبدی بافت‌ها مواجه می‌شویم، بالطبع در این بافت‌ها با آسیب‌های بسیار زیادی اعم از آسیب‌های اجتماعی، آسیب‌های عملکردی و آسیب‌های کالبدی مواجه خواهیم شد. انباشت زباله، اجتماع معتادین و تبدیل شدن این مناطق به مکان‌های فساد از جمله آسیب‌های این مداخلات است. کوچ سکنه این بافت‌ها در نتیجه ایجاد آسیب‌ها باعث ورود افراد غیربومی به آن مناطق شده که خود باعث ایجاد جرم خواهد شد. باید گفت که آسیب‌های موجود زنجیروار به همدیگر متصل هستند. یعنی آسیب‌های کالبدی، آسیب‌های اجتماعی را به همراه دارد و آسیب‌های اجتماعی، منجر به آسیب‌های عملکردی خواهد شد. به عنوان مثال: در بازار تهران اکثر خانه‌هایی که در نزدیکی بازار تهران هستند، تبدیل به انبار شده‌اند که این نوع نگرش باعث خواهد شد بافت‌ها ذره ذره از داخل خورده شوند.

            یکی از دلایل این اتفاقات طرح‌های مدیریت شهری است که با عنوان خیابان کشی‌ها و مسیر گشایی‌ها باعث نفوذپذیری به داخل این بافت‌ها شده‌اند و ریز دانگی آن‌ها را از بین برده و به نوعی باید گفت: این بافت‌ها را شخم زده‌اند.

            اگر بخواهیم نمونه‌های موفق حفظ بافت‌های تاریخی را در خاورمیانه مورد بررسی قرار دهیم، می‌توانیم از منطقه ایچری‌شهر در باکو نام ببریم. در این منطقه تاریخی حصار داخلی شهر به خوبی حفظ شده است و عبور و مرور اتومبیل در این منطقه ممنوع است. دولت آذربایجان تسهیلات ویژه‌ای را برای مردم این منطقه در نظر گرفته است به گونه‌ای که شهروندان متمول که در مناطق دیگر ساکن هستند در منطقه ایچری‌شهر باکو هم خانه‌ای را خریداری کرده‌اند.

            در استانبول هم شاهد این دست موارد و حفاظت از بافت‌های تاریخی هستیم. در قسمت اروپایی استانبول که در گذشته بیزانتیوم، و بعدها قسطنطنیه نام داشته، کم‌ترین مداخلات اتفاق افتاده است. و رفت و آمد بسیار کنترل شده وسایل نقلیه را مشاهده می کنیم. در این منطقه حفظ منظر تاریخی به خوبی رعایت شده است و هیچ ساختمان بلند مرتبه‌ای در این مناطق مشاهده نمی‌گردد. در این راستا تمامی توسعه‌ها و بلند مرتبه سازی‌ها به خارج از محدوده بافت تاریخی منتقل شده است.

            اما متاسفانه در ایران و در شهر اصفهان شاهد عکس این مدیریت‌ها هستیم. ساخت برج جهان‌نما که در نزدیکی میدان نقش جهان ساخته شده یکی از این موارد است. برای برج جهان‌نما یا ارگ جهان‌نما که با تخریب کاروانسرای صفوی تحدید احداث شده است، هم عنوان ارگ را و هم عنوان جهان نما را به جعل استفاده کرده اند. عمارت جهان نما در دوره صفوی ساخته شد و در دوران قاجار به دست مسعود میرزا ملقب به ظل السلطان تخریب شد. و این برجی که به عنوان جهان نما ساخته اند هیچ سنخیتی با عمارت جهان نمای اصلی ندارد. و نیز از عنوان ارگ برای این مجموعه استفاده شده که اگر ما ارگ بم یا ارگ راین را ارگ می نامیم دیگر نمی توانیم یک مجموعه تجاری تفریحی را با استخر و سالن سینما و رستوران های متعدد و فروشگاه های آنچنانی را ارگ بنامیم. برج جدید نسبت به کاخ تاریخی و بافت اطراف آن و همچنین از لحاظ کاربری و فرم و شکل هیچ سنخیتی ندارد. از طرفی این بنا آنقدر بلند ساخته شده که منظر تاریخی میدان نقش جهان را تحت الشعاع قرار داده است. این مسئله حدود یازده سال بین یونسکو و شهرداری اصفهان دچار مناقشه بود که در نهایت شهرداری به تخریب دو طبقه از این بنا رضایت می‌دهد.

لازم به ذکر است که حفاظتگران با بحث توسعه هیچ‌گاه مشکلی وجود نداشته اند و دلیل مناقشه محل و مکان این توسعه‌هاست که در اثر توسعه غیر اصولی هویت تاریخی نیز تخریب شده است.

دلیل اصلی این تخریب‌ها در بافت‌های تاریخی چیست؟

            می‌توان گفت دلیل اصلی این تخریب‌ها عدم شناخت است. زمانی که علم مرمت وارد ایران می‌شود حمایت‌ها فقط بر روی تک بناها بوده است. و هیچ‌گونه توجهی به حفظ شهرسازی و حفظ بافت‌های تاریخی وجود نداشته است. به عنوان مثال در شهر سلطانیه به دلیل حفظ گنبد سلطانیه که در محدوده بافت تاریخی شهر قرار داشته تمامی بافت تاریخی که متعلق به دوران قاجار بوده در اطراف گنبد جهت حفظ و رسیدن به دوران ماقبل آن به دست میراث فرهنگی تخریب شده است.

در حالی که با تملک صحیح و کوچ دادن مردم از آن بافت تاریخی این امکان وجود داشت که یک کاربری فرهنگی برای آن بناها در نظر گرفت.

در مباحث گردشگری نیز هیچ نیازی به بلند مرتبه سازی نیست بلکه می‌توان این بناهای تاریخی را اصلاح کرد و با کاربری‌های متنوع جان تازه‌ای به این بافت‌ها داد.

در شیراز هم شاهد ساخت و سازهایی با هزینه‌های هنگفت در بافت تاریخی با عنوان بازار بین‌الحرمین و بازار طلا فروشی‌ها هستیم که به هیچ‌وجه با استقبال مردمی روبرو نشده‌اند. و با اینکه نوساز هستند به گونه‌ای متروکه بوده و می‌توان دید که مردم همچنان از بازارهای تاریخی خودشان به خرید می‌پردازند. این مسئله گواهی دو موضوع است؛ اول اینکه مردم با آن بازارها مانوس هستند و دوم اینکه مردم معتقدند آن بازارها با طرح‌های یک شبه و به زور از مردم گرفته و غصب شده و تبدیل به پاساژ شده‌اند.

در میدان امام علی (ع) (میدان عتیق) اصفهان نیز شرایط این گونه است که مغازه‌های تازه احداث شده بالغ بر ده سال است که بدون فعالیت باقی مانده و به دلیل اعتقادات مردم اصفهان و بحث غصبی بودن این ساختمان‌ها هیچ گونه خریدی از این مغازه‌ها انجام نمی‌شود و کاملا بدون رونق باقی مانده است.

گفته می شود در پس این جریانات به دلیل سوداگری‌ها و تصمیم به ساخت پاساژ و خیابان کشی‌های بی مورد، رد پای مدیران شهری و اعضای شورای شهر وجود دارد.

در همین راستا در پاساژی که در گذر آقا نجفی اصفهان ساخته می‌شود رئیس شورای شهر سابق اصفهان که خود هیئت مدیره آن پاساژ بوده است زمین مجموعه تجاری را با متری 700 هزار تومان در سال 92 به اسم طرح شهری از مردم تملک می‌کنند و در دو سال پیش با قیمت متری 80 میلیون تومان به فروش می‌رسانند که می‌توان گفت سود سرشاری عاید عوامل اجرایی خواهد شد.

پايان بخش اول

شاهرخ كلانتري

پژوهشگر مرمت و احياء بافت هاي تاريخي