کاخ ثابت پاسال با معماری خیره‌کننده خود گوشه‌هایی از قصر ورسای، کاخ سفید و معماری اروپا در قرن ۱۹ میلادی را یادآوری می‌کند. این خانه جا خوش کرده در محله امانیه سرگذشت چندان مطلوبی نداشت و سال‌هاست در کشاکش تخریب و نوسازی یا مرمت و احیا، اخبارش دست به دست می‌شود. ثبت ملی این عمارت که به کاخ سنگی یا کاخ ورسای تهران معروف است، در سال‌های گذشته آن را از تخریب نجات داد اما به نظر می‌رسد این روزها حتی به ثبت ملی رسیدن آن هم نمی‌تواند نجات‌دهنده این کاخ باشد. درهای عمارت سال‌هاست که بسته شده و دیوارها در حال فروریختن است. کاخ «ثابت پاسال» طنابی است که یک سوی آن را مالک خصوصی برای ساخت‌وساز واحدهای تجاری و فرهنگی در آن می‌کشد و سوی دیگرش را انجمن‌های حفاظت از خانه‌های تاریخی و فعالان میراث فرهنگی.
کاخ ثابت پاسال تا قبل از انقلاب اسلامی محل سکونت خانواده «حبیب‌الله ثابت» بود. بعد از انقلاب این خانه در اختیار نهادهای امنیتی قرار گرفت و دست آخر به یکی از بانک‌های خصوصی فروخته شد. مالکیت خصوصی این ملک در محله امانیه همان و آغاز تلاش‌ها برای ساخت‌وساز مجتمع تجاری‌ـ فرهنگی در این ملک همان. درست در روزهایی که زمزمه‌های تخریب این عمارت به گوش می‌رسید ثبت ملی این خانه توانست موقتاً آن را از خطر تخریب نجات دهد.
«سجاد عسگری» مدیر کمیته پیگیری حفاظت از خانه‌های تاریخی شهر تهران می‌گوید: «طرح‌های مختلفی برای ساخت‌وساز در ملک کاخ ثابت پاسال ارائه شده است. این طرح‌ها علاوه بر صدمه زدن به این بنای ارزشمند برای بافت محله امانیه هم دردسرساز هستند. فکرش را کنید در خیابان شلوغی مثل جردن مجتمع تجاری مثل پالادیوم قد علم کند! »
زمزمه‌هایی از تلاش مالک برای خروج این خانه از ثبت ملی به گوش می‌رسد که در صورت تحقق، دیر یا زود این مجتمع سر از محوطه کاخ ثابت پاسال در می‌آورد. عسگری می‌گوید: «زمزمه‌هایی از تلاش مالک برای بیرون آوردن این ملک از ثبت ملی به گوش می‌رسد. از طرفی هم شنیده می‌شود با رأی دیوان عدالت اداری، مالک قصد دریافت مجوز و پروانه ساخت دارد. یکی دیگر از شایعاتی که این روزها درباره این ملک به گوش می‌رسد این است که در هر حال، مالک می‌خواهد بنا را حفظ کند و در محوطه حیاط کاخ مجتمع تازه‌ای بسازد. در این صورت بنای ساخته شده حریم این اثر ثبتی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و سلامت ملک را به خطر می‌اندازد. »
گرچه ثبت ملی کاخ ثابت پاسال در سال ۱۳۹۶ این خانه را موقتاً از تخریب نجات داد. اما به نظر می‌رسد اداره میراث فرهنگی قوت چندانی برای حفظ این بناها ندارد.
«مرتضی ادیب‌زاده» سرپرست معاونت میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران می‌گوید: «کاخ ثابت پاسال مالک خصوصی دارد. به همین دلیل آنچه در زمینه این ملک به میراث فرهنگی مرتبط می‌شود این است که مرمت این ملک را زیر نظر داشته باشد. یگان حفاظت میراث فرهنگی بازدیدهای دوره‌ای از این ملک دارد تا از آسیب‌های احتمالی به آن جلوگیری شود. وضعیت حقوقی این ملک به دلیل داشتن مالک خصوصی از دست میراث فرهنگی خارج است.»
تلاش برای خروج ملک از ثبت ملی و دریافت مجوز برای ساخت‌وساز قصه آشنای املاک ارزشمند زیادی در این روزهای تهران است. گرچه قوانین از جلوگیری از ساخت‌وساز در املاک ثبت شده در آثار ملی حکایت دارند اما نهادهای دولتی با فروش و واگذاری این املاک به بخش خصوصی راه را برای ساخت‌وساز در این املاک باز می‌کنند. توجیه‌پذیری اقتصادی مهم‌ترین دستاویزی است که مالکان خصوصی از آن برای خروج ملک از ثبت ملی و دریافت حکم دیوان عدالت اداری استفاده می‌کنند.
املاک خاص از جمله بناهایی که نامه ثبت میراث فرهنگی داشته باشند از شهرداری مجوز ساخت‌وساز دریافت نمی‌کنند. «اسماعیل جهانیان» مدیر معماری و شهرسازی ناحیه ۲ منطقه ۳ می‌گوید: «قبل از اینکه شهرداری به ملک مجوز و پروانه ساخت بدهد وضع ملک بررسی می‌شود و در صورت نداشتن اجازه میراث فرهنگی، مجوز تخریب و ساخت‌وساز داده نمی‌شود. اما اگر این مجوز از طرف میراث فرهنگی صادر شده باشد و طرح ارائه شده تناقضی با طرح تفصیلی شهر تهران نداشته باشد مالک می‌تواند مجوز را دریافت کند. وقتی جواز و پروانه ساخت از طرف شهرداری منطقه صادر شد مالک مجاز است طبق پروانه، ساخت‌وساز انجام دهد. »
با این حال شکایت مالک به دیوان عدالت اداری و دریافت حکم دیوان برای ساخت‌وساز می‌تواند مجوزهای میراث فرهنگی برای جلوگیری از ساخت خانه را لغو کند: «وقتی مالکی به دیوان عدالت اداری مراجعه می‌کند و حکم ساخت‌وساز از دیوان دریافت می‌کند، شهرداری هم موظف به قبول کردن حکم دیوان عدالت می‌شود و نمی‌تواند اقدام پیشگیرانه‌ای برای ساخت‌وساز انجام دهد. » راهکاری که به نظر می‌رسد مالک کاخ ثابت پاسال در پیش گرفته است تا با توسل به آن به‌زودی طرح خود را جای این عمارت ارزشمند بنشاند.
زیرزمین و پارکینگ کاخ «ثابت پاسال» ماه‌های نخست بعد از انقلاب اسلامی محل نگهداری از معتادان و فروشندگان موادمخدر بود که دستگیر می‌شدند. بعدها این کاخ به بانکی خصوصی فروخته شد. گچبری، استفاده از پنجره‌ها و پرده‌های بلند بلژیکی، استفاده از سنگ مرمر در تزیینات شومینه، ستون‌های بلند به سبک ستون‌های عمارت‌های اروپایی و... از زیبایی‌های این کاخ امانیه است. وجود یک صحن تئاتر روباز در گوشه‌ای از حیاط عمارت از دیگر ویژگی‌های این خانه است. خانواده ثابت پاسال تنها ۲ سال در این خانه سکونت داشتند و بعد از انقلاب اسلامی به آمریکا رفتند.
حبیب‌الله ثابت طراحی نمای داخلی خانه را به شرکت معروف فرانسوی سپرد. استفاده از این تزیینات و مجسمه‌های کلاسیک در خانه، ارزش و زیبایی آن را دوچندان کرده بود. درهای این کاخ سال‌هاست بسته مانده و از وضع دقیق عمارت طی این سال‌ها اطلاعی در دست نیست. این عمارت متعلق به دوره پهلوی دوم است و با مساحتی بیش از ۱۱ هزار و ۵۰۰مترمربع در شمال بلوار افریقا قرار دارد.
منبع: همشهری
تماشای معماری آلوار آلتو
