به گزارش پایگاه " اخبار معماری  " این مجموعه‌ تاریخی شامل بقایای یک ارگ و خندق‌های اطراف آن، برج و بارو، منار تپه، آب‌انبار، بازار، کاروانسرا، یخدان و گورستان است.

مجموعه‌ شهر تاریخی بلقیس که در حقیقت به عنوان اسفراین کهن شناخته می‌شود، در حدود ۴۰۰۰ سال قدمت دارد. در طول قرن‌های متمادی همواره افراد و تمدن‌هایی در این منطقه زندگی کرده‌اند و بر اثر هجوم و تجاوز اقوام دیگر، این شهرها تخریب شده‌اند و پس از مدتی دوباره شهری نو روی ویرانه‌های شهر قبلی ساخته‌اند. یافته‌های جدید تاریخی نشان می‌دهد که قدمت این شهر تاریخی به قرن دوم اسلامی می‌رسد.

این اثر در سال ۱۳۸۰ به شماره ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بناهای موجود در مجموعه‌ تاریخی بلقیس

یکی از مهم‌ترین آثار به‌جامانده در این مجموعه، ارگی با قدمت ۱۲۰۰ سال است که به آن نارین‌قلعه هم می‌گویند. اولین دوره‌ استقرار در این قلعه مربوط به زمان بعد از حمله‌ مغول است، البته آثار ساخت‌وساز و مرمت در پیکره‌ این ارگ نیز دیده می‌شود.

این ارگ آخرین بار به تصرف افغان‌ها درآمد و کاملا تخریب شد، اما تا اواخر دوران قاجار، خانواده‌هایی به شکل مستقل در آن زندگی می‌کرده‌اند.

ارگ بلقیس اسفراین، بعد از ارگ بم، دومین بنای خشت و گلی ایران است که بر اساس اصول معماری ساسانی ساخته شده و مهم‌ترین مصالح به‌کار رفته در آن خشت و گل است.

این دژ قدیمی ۲۹ برج با ارتفاع حدود ۱۱ متر داشت. این برج‌ها از اطراف با خندق احاطه شده‌ بودند. در جریان کاوش‌های سال ۸۶، سفال‌هایی در این منطقه یافت شد که به سفال‌های مرو و سمرقند و نیشابور قدیم شباهت داشت. همین مسئله سبب قوت بخشیدن به احتمال وجود تمدن در این منطقه در قرن دوم هجری شد.

البته فضای داخلی قلعه به دلیل حفاری‌های غیرقانونی کاملا تخریب شده و تنها پوسته‌ای گلی از آن باقی مانده‌است.

این ارگ تاریخی در مساحتی بالغ بر ۵۱ هزار متر مربع قرار گرفته است و مصالح اصلی به کار رفته در ساخت ارگ شامل گل/چینه است که در بعضی از قسمت‌ها از خشت و آجر و چوب برای استحکام بیشتر، استفاده شده. طبق شواهد تاریخی، این قلعه برخلاف سایر قلعه‌ها که معمولا در ارتفاع ساخته می‌شوند، روی سطح هموار دشت ساخته شده و اطراف آن خندقی ایجاد کرده‌بودند.

شارستان (محدوده‌ عمومی شهر)

قسمت شارستان در واقع محله‌های مختلف شهر را در برگرفته است که با دیوار خشت و گلی احاطه شده‌اند. در این محدوده بناهایی چون تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان و… قرار دارند.

تپه منار (مسجد)

تپه منار مهم‌ترین بخش شارستان شهر بلقیس است که کتاب‌های جغرافیا و سفرنامه‌ها وجود این مسجد و مناره در این محل را ثابت می‌کنند.

کوره‌ سفالگری

یکی از مهم‌ترین نتایج سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس، کشف یک کوره‌ سفالگری متعلق به نیمه‌ دوم قرن ششم هجری قمری بود که بخش‌های مختلفی چون آتشدان در بخش پایینی، تاقچه‌ها به منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت برای آماده‌سازی و چیدن سفال برای پخت و یک گنبد در قسمت بالایی دارد.

آب‌ انبار

در سال ۱۳۹۰ در ضلع جنوبی شارستان، بخش کوچکی از یک سازه‌ آجری شامل سردر ورودی و تعدادی پله کشف شد. در کاوش‌های بعدی مشخص شد این سازه که دایره‌ای به قطر ۴/۲۵ متر و عمق ۵ متر بود، بقایای یک آب‌انبار است.

مقبره‌ شیخ آذری

شیخ‌فخرالدین حمزه (فرزند علی ملک) طوسی اسفراینی بیهقی متخلص به «آذری» از عارفان و شعرای مشهور قرن هشتم هجری است که بخشی از زندگی خود را در هند و بیشتر عمر خود را در ایران سپری کرد. مقبره‌ این شاعر اکنون در شهر بلقیس قرار دارد و با شماره‌ ۴۴۹۷ به عنوان بخشی از مجموعه‌ شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.

این بنا از دو فضای معماری تشکیل شده که ابعاد متفاوتی دارند. بخش جنوبی در واقع به عنوان نمازخانه و بخش شمالی آن محل دفن و آرامگاه شیخ آذری است.

گچ‌بری‌های کشف شده در شهر بلقیس

در محدوده‌ شهر تاریخی بلقیس تنها جایی که در آن در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی، قطعه‌های گچ‌بری شده کشف شده است، منارتپه در بخش شارستان است.

کاشی‌کاری در شهر بلقیس

طی کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر تاریخی اسفراین، آثار زیادی از قطعات کاشی به دست آمده است که نشان می‌دهد هنر کاشی‌کاری در این شهر در زمان حیات از شکوفایی و رونق بالایی برخوردار بوده است و از این هنر در تزیین بناهای شاخص استفاده می‌شده ‌است.

علاوه بر این‌ها دو بنای مهم دیگر هم خارج از حصار شهر بلقیس و در نزدیکی آن قرار دارد: یکی بنای کاروانسرای معروف به کهنه رباط در بخش شمال غربی شارستان شهر بلقیس و دیگری مجموعه‌ای معروف به یخدان‌ها که در بخش جنوب غربی شهر تاریخی اسفراین قرار دارد.

آثار به دست آمده از شهر بلقیس در کاوش‌های ده ساله اخیر، در موزه‌ بزرگ باستان‌شناسی استان خراسان شمالی در بجنورد به نمایش درآمده است.

منبع:همشهری آنلاین