دبیرستان البرز شناخته‌شده‌ترین دبیرستان تهران است و بعد از دارالفنون قدیمی‌ترینش. اما ساختمان فعلی آن، زیر پل کالج و در کوچه البرز، نخستین ساختمان آن نیست.
نخستین ساختمان این دبیرستان سال ۱۲۵۰ شمسی در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه ساخته شد. در این سال که بیست و چهارمین سال سلطنت او بود، یک گروه مبلغ کاتولیک از آمریکا به ایران آمدند که در خیابان لاله‌زار مستقر شدند. با ماندگار شدن این هیأت در ایران آنها تصمیم به ساخت یک دبستان گرفتند. این مدرسه در نزدیکی دروازه قزوین ساخته شد که ابتدا ۱۰ دانش‌آموز داشت، اما رفته‌رفته تعداد دانش‌آموزان زیاد شد.
سال ۱۲۶۶ زمین بزرگ‌تری برای ساخت مدرسه در خیابان قوام‌السلطنه توسط این هیأت خریداری شد و همان سال هم ساخته شد. با ساخت این مدرسه دانش‌آموزان مدرسه دروازه قزوین به این محل انتقال داده شدند. اما مدرسه همچنان در انحصار آمریکایی‌ها و مسیحیان بود. در سال ۱۲۷۷ دکتر «ساموئل جردن» از آمریکا به ایران آمد و یک سال بعد ریاست مدرسه را به عهده گرفت. دوره ریاست او بر این مدرسه دوره تحولات بزرگ بود.
غیر از ۶ کلاس دبستان ۲ کلاس دبیرستان هم به آن اضافه شد و در سال ۱۲۹۲ و با اضافه شدن ۲ کلاس جدید دوره کامل دبیرستان در آن شکل گرفت. همین سال زمینی در املاک جنوبی بهجت‌آباد خریداری شد که در آن ساختمانی برای اقامت دکتر جردن در نظر گرفته شد. در همین اراضی ۳ سال بعد نخستین ساختمان شبانه‌روزی ساخته شد. اما در سال ۱۳۰۱ بود که مدرسه به چهارراه کالج و محل فعلی دبیرستان البرز انتقال پیدا کرد، بنای آن توسط مارکوف ساخته شد و در سال ۱۳۰۸ به‌صورت کالج درآمد و اسم کالج آمریکایی‌ها روی آن گذاشته شد. اما در سال ۱۳۱۹ پهلوی اول آن را از آمریکایی‌ها خرید و از آنجا که می‌شد از اراضی آن ـ در آن زمان این محدوده شمال شهر تهران محسوب می‌شد ـ کوه‌های البرز را دید، نامش به دبیرستان البرز تغییر کرد.
«رضا موسوی» کارشناس مرمت بناهای تاریخی و تهران‌شناس درباره ثبت این بنا در فهرست آثار ملی می‌گوید: «دبیرستان البرز فروردین سال سال ۷۷ به ثبت ملی رسیده است.»
او می‌گوید: «دبیرستان تا زمان قاجار در تهران قدیم بوده است و بعد که در زمان پهلوی اول باروی تهران تخریب می‌شود، کالج آمریکایی‌ها به محل فعلی دبیرستان البرز منتقل می‌شود. در آن سال به مهندس مارکوف سفارش می‌دهند و او هم مدرسه را طراحی می‌کند و می‌سازد.»
او درباره محل دبیرستان می‌گوید: «جایی که دبیرستان البرز واقع شده، در زمان ساخت جزء اراضی قدیمی شمال تهران بوده است. اینجا باغ‌ها و مجموعه املاکی بوده که متعلق به یک شاهزاده بوده است و خواهر میرزا حسن‌خان مستوفی آن را می‌خرد.»
او می‌گوید: «جانمایی دبیرستان کاملاً درست است. متعلق به زمانی است که تهران در حال گسترش است. نمی‌خواستند مدرسه داخل شهر باشد و از طرف دیگر نباید چندان دور از آن قرار می‌گرفت. بنابراین، در نزدیک‌ترین فاصله با مرزهای قدیمی ساخته می‌شود. خیابان انقلاب فعلی باروی قدیمی و خندق دور تهران بوده است و این دبیرستان بلافاصله بعد از خندق ساخته شده است.»
رضا موسوی وجود این مدرسه را در این نقطه بر گسترش تهران تأثیرگذار می‌داند: «خیابانی در شرق این ساختمان و مدرسه ساخته می‌شود که امروز به اسم حافظ آن را می‌شناسیم. وقتی این ملک تمام می‌شود یک خیابان جدید ایجاد می‌شود. خیابان فرعی رشت، یعنی شمال دانشگاه پلی‌تکنیک معبر شمالی است که بعد دانشگاه امیرکبیر بین مدرسه و این خیابان فاصله می‌اندازد، وگرنه محدوده شمالی آن یک خیابان فرعی است و بالاتر از آن هم خیابان تخت‌جمشید یا طالقانی فعلی ساخته می‌شود. یعنی ۳ گذر به آن منتهی می‌شود که در زمان خودش یک اتفاق بوده است.»
رضا موسوی درباره‌کاری که مارکوف در طراحی ساختمان این دبیرستان کرده، می‌گوید: «در فضاهای عمومی که مارکوف ساخته ۲ موضوع به چشم می‌آید. یکی از آنها تقارن است که برایش اهمیت دارد و در همین بنا هم آن را می‌بینید و دیگری ریتم است. این ۲ عنصر تقریباً در تمام بناهایی که به‌صورت نواری طراحی کرده دیده می‌شود.»
او ساختمان‌های نواری‌شکل را الگوبرداری از معماری غربی می‌داند. یعنی به جای اینکه ساختمان را در ارتفاع ببرند، با عرض کم و طول زیاد آن را در یک طبقه می‌ساختند. او می‌گوید: «برای اینکه وضعیت ساختمان ثابت شود و فشارهای جانبی را تحمل کند، ۲ بازو هم در چپ و راست ساخته شده است. در این فرایند و در این نمایی که به وجود آمده حالا سراغ قاب‌بندی و ریتم می‌رود که از تناوب جزئیات معماری تکرارشونده به دست می‌آید.»
او علاوه بر این از استفاده از المان‌های ایرانی هم می‌گوید که در کنار ریتم و فضاسازی و نواری بودن و تقارن، سبک خاص کار مارکوف را می‌سازند: «قوس‌ها و طاق‌ها، تزیینات، آجرکاری و کاشیکاری در همه بناهایی که مارکوف کار کرده وجود دارند. در این بنا هم آن را می‌بینید. از آن مهم‌تر همیشه فضای دلگشایی در ورودی بنا ایجاد کرده است. در دبیرستان البرز بلافاصله بعد از ورودی فضای گنبدی شکلی با ۲ ستون و یک گنبد مرتفع ایجاد کرده است و امکان اینکه بتوانید از پایین طبقات بالا را ببینید وجود دارد. ستون‌های برجسته‌ای هم دارد و در سردر هم تزیینات دارد. مثل کنگره‌کاری‌هایی که بالای ستون‌های ورودی دیده می‌شود و همین‌طور مقرنس‌کاری‌های آجری که باعث می‌شود همه چیز در بهترین شکل ممکن باشد.»
همشهری آنلاین
تماشای معماری آلوار آلتو
