کلانشهر تهران بیش از ۷۰۰ میدان دارد؛ اما یکی از آنها می‌شود میدان حسن‌آباد که با داشتن ۴ ساختمان یک شکل در چهارطرف آن، به سبک اروپایی ساخته شده و به متقارن‌ترین میدان پایتخت شهرت دارد؛ میدانی که حتی الگوی دیگر شهرها هم شده و میدان امام همدان دقیقا از روی آن ساخته شده است.
این میدان منحصر به‌فرد علاوه بر معماری زیبایش، تاریخچه جذابی هم دارد؛ از چگونگی ساختش بگیرید تا نام‌هایی که پیش از این روی این میدان بوده و دلیل نامگذاری‌اش به حسن‌آباد. اگر می‌خواهید درباره میدان منحنی شکل و قرینه پایتخت که بی‌شک یکی از نمادهای تهران قدیم به‌حساب می‌آید بیشتر بدانید، با ما به تقاطع خیابان امام خمینی (ره) با خیابان حافظ و وحدت اسلامی بیایید.
سال‌های سال پیش که هنوز خبری از میدان حسن‌آباد نبود، در محدوده فعلی این میدان باغ بزرگی وجود داشت که بخشی از املاک میرزا یوسف آشتیانی، ملقب به مستوفی‌الممالک، از رجال قاجار بود. میرزا یوسف پسری به نام حسن داشت که بعد از گسترش تهران، آن محدوده را به نام پسرش نامگذاری کرد و همین شد که از آن روز تا به حالا ما به این محدوده حسن‌آباد می‌گوییم.
میرزا یوسف آشتیانی که از دنیا رفت، باغ بزرگش چندین و چند تکه شد و به فروش رسید. درخت‌ها یکی پس از دیگری جای خودشان را به خانه‌ها دادند و همه‌چیز برای ساخت میدان اروپایی پایتخت آماده شد. آن زمان در اواخر دوره حکومت قاجار، محدوده میدان حسن‌آباد شکل محله مسکونی به‌خود گرفته بود و ۲ چهارراه داشت تا اینکه با روی کار آمدن پهلوی اول و تصمیم او برای مدرنیزاسیون‌کردن تهران، یکی از افسران آن زمان به نام سرتیپ کریم آقا بوذرجمهری، رئیس شهرداری تهران شد. در زمان این شهردار که شخص شاه او را برای اصلاح و بازسازی تهران منصوب کرده بود، چهارراه حسن‌آباد به میدانی بزرگ به شعاع ۴۵ متر و مساحت ۶ هزار و ۵۰۰ متر تبدیل شد.
چهارراه حسن‌آباد که از بین رفت، تازه کار قلیچ باقلیان، سازنده ساختمان‌های چهار طرف میدان حسن‌آباد شروع شد. قلیچ باقلیان با نظارت لئون تادوسیان، معمار برجسته ارمنی، ۴ ساختمان یک شکل با سبک اروپایی در چهارطرف میدان ساخت که هر کدام از این ساختمان‌ها دارای ۲ گنبد است. درباره گنبدهای بالای بناها هم گفته می‌شود که این گنبدها کار استاد اکبر نکووقت تک معروف به استاد اکبر خواهرزاده است. خلاصه اینکه با ساخته شدن ساختمان‌های قرینه در چهارطرف میدان حسن‌آباد، کار ساخت اروپایی‌ترین میدان پایتخت در سال ۱۳۰۹ به پایان می‌رسد تا به این ترتیب امروز این میدان قدیمی پایتخت بیش از ۹۰ سال عمر داشته باشد.
میدان حسن‌آباد که به بهره‌برداری رسید، به‌دلیل ۸ گنبدی که دور تا دور میدان خودنمایی می‌کرد، به میدان «هشت گنبد» معروف شد. مدتی هم آن را میدان «پهلوی» نامیدند تا این که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید. در سال‌های ابتدایی انقلاب که ۳۱ شهریور آغاز جنگ تحمیلی و هفته دفاع‌مقدس شد، میدان پهلوی به میدان ۳۱ شهریور تغییر نام داد اما درنهایت با همان اسم محله سابقش یعنی حسن‌آباد به ثبت رسید تا امروز همه ما این میدان قدیمی با معماری زیبا و منحصر به‌فرد را با نام پسر میرزا یوسف آشتیانی بشناسیم. شاید برایتان جالب باشد بدانید که این میدان مدتی هم به نام ملک‌المتکلمین نامیده می‌شد؛ دلیلش هم نصب مجسمه حاجی میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین از خطبای مشهور دوره مشروطیت در این میدان بود.
مهم‌ترین ویژگی میدان حسن‌آباد از گذشته تا به امروز، معماری خاص و منحصر به‌فرد و در نتیجه متقارن بودن میدان است. اما متأسفانه در گذر ایام حوادث طبیعی و غیرطبیعی این نظم زیبای میدان را بر هم زده و او را از قرینه بودن درآورده است. نخستین اتفاقی که برای معماری اروپایی میدان حسن‌آباد افتاد، به اوایل دهه ۱۳۵۰ برمی‌گردد؛ زمانی که در پی بازسازی بناهای این میدان، یکی از ساختمان‌های گنبدی شکل به کلی تخریب شد تا جای آن را ساختمان چند طبقه بانک ملی با نمای شیشه‌ای بگیرد! اگر چه در سال ۱۳۸۰ شهرداری منطقه ۱۲ سازه‌ای نمایشی شبیه همان ساختمان گنبدی ویران شده را روی نمای ساختمان مدرن و شیشه‌ای بانک ملی بازسازی کرد، اما متأسفانه این میدان قرینه یکی از ۴ ساختمان یکپارچه‌اش را برای همیشه از دست داد. حادثه دیگری هم باعث آسیب دیدن قرینگی و زیبایی میدان حسن‌آباد شد که در ۲۶ تیرماه سال ۱۳۹۸ به وقوع پیوست. در این روز بخشی از ساختمان‌های میدان حسن‌آباد دچار آتش‌سوزی شد که متأسفانه در این حادثه ۲ گنبد این میدان آسیب جدی دید. اگر چه از همان زمان بحث مرمت و بازسازی این گنبدها در دستور کار شهرداری قرار گرفته اما متأسفانه هنوز این گنبدها مرمت نشده‌اند.
این حوادث طبیعی و غیرطبیعی در حالی چهره میدان حسن‌آباد را دستخوش تغییر کرده و قرینگی را از آن گرفته که متقارن بودن معماری میدان حسن‌آباد الگوی برخی از میدان‌های دیگر در سرتاسر ایران هم شده است. نمونه‌اش میدان خمینی (ره) شهر همدان که در فاصله ۳ سال بعد از ساخت میدان حسن‌آباد تهران، در شهر همدان ساخته شده است. این میدان قدیمی که مانند میدان حسن‌آباد به سبک «باروک» (سبک معمول معماری اروپا در قرون ۱۹ و ۲۰) ساخته شده، دارای ساختمان‌های متقارن با گنبدهایی با پوشش‌های فلزی است و از کنار این ساختمان‌ها، ۶ خیابان ۳۰ متری منظم با زاویه ۶۰ درجه به نام‌های اکباتان، باباطاهر، شریعتی، بوعلی‌سینا، تختی و شهدا منشعب می‌شود.
یکی از ویژگی‌های میدان حسن‌آباد، ایجاد واحد اطفائیه بلدیه در آن بود؛ یعنی همان ایستگاه آتش‌نشانی امروزی. درباره چگونگی ایجاد ایستگاه‌های آتش‌نشانی در ایران بحث زیاد است؛ عده‌ای معتقدند نخستین بار میرزا تقی‌خان امیرکبیر با خواندن گزارش‌های مامورانش از آتش گرفتن دکان‌ها، خانه‌ها یا کاروانسراها، به فکر ایجاد اداره آتش‌نشانی افتاد، عده‌ای هم می‌گویند ناصرالدین شاه قاجار در سفر به فرنگ و در بازدید از ایستگاه‌های آتش‌نشانی روسیه، تصمیم گرفت اداره اطفائیه را راه‌اندازی کند. هر چه که بود، کریم‌آقا بوذرجمهری، شهردار منصوب شده توسط رضاشاه، نخستین بار در سال ۱۳۰۳ یک دستگاه اتومبیل آبپاش برای بلدیه تهیه کرد تا خیابان‌های خاکی تهران را آبپاشی کند. اما همین دستگاه باعث شد تا سال ۱۳۰۷ نخستین واحد اطفائیه بلدیه در چهارراه حسن‌آباد تاسیس شود و به این ترتیب شهروندان پایتخت‌نشین ایجاد نخستین ایستگاه آتش‌نشانی‌شان را جشن گرفتند. همچنین در محل اطفائیه یا آتش‌نشانی، قبرستانی بوده که سر میرزاکوچک‌خان‌جنگلی در آن دفن است، همچنین کشته‌شدگان وبا در تابستان ۱۲۷۱ شمسی در تهران از جمله میرزا رضا کلهر خوشنویس را در این آرامستان به خاک سپردند.
گفتیم که میدان حسن‌آباد در دوره‌ای به‌دلیل نصب مجسمه ملک‌المتکلمین یکی از معروف‌ترین مشروطه‌خواهان، به این نام خوانده می‌شد. اما امروز دیگر نه این میدان را به نام ملک‌المتکلمین می‌نامند و نه حتی اثری از مجسمه ۳ متری این واعظ دوران مشروطه است. ظاهرا این تندیس تمام قد از ملک‌المتکلمین که کاری از استاد ابوالحسن صدیقی، نقاش و مجسمه‌ساز برجسته ایرانی است، به‌دلیلی نامعلوم به انبار پارک شهر منتقل شده و زمانی که دوباره صحبت از نصب آن در میدان حسن‌آباد بر سر زبان‌ها افتاد، مشخص شد که به کلی ناپدید شده است! متأسفانه هیچ‌کس تا به امروز از سرنوشت این مجسمه خبری در دست ندارد و معلوم نیست چه بر سر ساخته دست استاد صدیقی و یکی از نمادهای میدان حسن‌آباد آمده است.
میدان حسن‌آباد مدت‌هاست که در قرق چندین راسته قرار دارد؛ ضلع شمالی آن را بورس مبلمان و تجهیزات اداری شامل میز، صندلی، فایل و... و همچنین بورس لوازم چوبی تشکیل داده، ضلع جنوب غربی آن در قرق کاموا فروشان است و در جای جای آن می‌توان ردی از بازار ابزارآلات مشاهده کرد. درواقع این میدان قدیمی این روزها بیش از آنکه محلی برای گذر خودروها و تردد عابران پیاده باشد، جایی برای گشت وگذار خریداران نخ و کاموا، ابزارآلات، تجهیزات اداری و لوازم چوبی است.
در نهایت این که این میدان زیبا که در سال ۱۳۰۹ با ۴ ساختمان و ۸ گنبد به‌گونه‌ای منحنی شکل و قرینه ساخته شد، در شانزدهم فروردین‌ماه سال ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۱۹۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تماشای معماری آلوار آلتو
