خیابان فردوسی و حوالی آن گنجینه‌ای ارزشمند از خانه‌های تاریخی پایتخت را در دل خود جای داده است.
از کوچه ارباب‌جمشید و ساختمان‌های باارزش این کوچه که بگذریم، شنیدن قصه‌های خیابان منوچهری و چهارراه استانبول و ... هم لذتی بسیار دارد. تاریخ می‌گوید نام قدیم خیابان فردوسی علاءالدوله بوده است. خیابانی که در گوشه شمال غربی میدان توپخانه، با عنوان دروازه، خیابان علاءالدوله یا باغ ایلخانی قرار داشته است.
اعتمادالسلطنه در دست‌نوشته‌هایش شرایط خیابان فردوسی را این‌گونه آورده است: «کوچه‌باغ ایلخانی بسیار طولانی است. در طرفین کوچه، درخت‌های خوبی کاشته شده و کوچه سنگ‌فرش است. کنار نهرهای دوطرف، همه از سنگ است و شب‌ها با چراغ‌ها و فانوس روشن است. در حاشیه این کوچه، باغات و عمارات عالیه هست. در طرف راست، خانه و باغ و عمارات جناب احمد علاءالدوله، وزیر دربار، امین‌السلطان و جناب ظهیرالدوله است.»
خانه علاءالدوله گرچه در دوران خودش برو بیایی داشت، اما در فاصله سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۰ کسی اطلاع چندانی از وجود این بنا نداشت و همه آنها که اطلاعی از گذشته آن داشتند فکر می‌کردند در فاصله این سال‌ها تخریب شده، اما کارشناسان میراث فرهنگی این بنا را در اواخر دهه ۵۰ شمسی به عنوان بنای ارزشمند شناسایی می‌کنند. عکس‌های این بنا تا قبل از انحلال عکسخانه میراث تهران، در دهه ۷۰، وجود داشت، ولی با انحلال این مرکز و خروج نیروهای قدیمی از اداره کل میراث فرهنگی استان تهران، این بنا رو به فراموشی می‌رود. عکس‌ها حکایت از سالم بودن خانه و حتی زندگی یک خانواده در آن دارند؛ عکس‌هایی که هیچ کوششی را برای ثبت بنا به همراه ندارد.
حد فاصل دهه ۵۰ تا سال ۷۴ شمسی نام و نشانی از این بنا وجود ندارد، اما در سال ۱۳۷۴ در «طرح مطالعاتی بناهای ارزشمند شهر تهران» که به سفارش شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران توسط «شرکت مشاور رای فن» صورت می‌گیرد و اخیراً نیز خلاصه آن کار در قالب کتاب «بناهای ارزشمند تهران» توسط سازمان زیباسازی شهر تهران چاپ می‌شود، عکس‌های این بنا به چشم می‌خورد البته گروه تحقیقاتی در آن سال هم از وجود مالک تاریخی بنا آگاه نبودند، ولی با توجه به تاریخی بودن ملک، آن را جزء بناهای ارزشمند مستندنگاری می‌کنند. بنا در این دوره، سالم است، ولی در طول زمان دچار فرسایش شده است.
اگر نگاهی به نقشه عبدالغفار به سال ۱۳۰۱ ه. ق بیندازیم، می‌بینیم که حد فاصل کوچه خندان در خیابان فردوسی (دندانساز سابق) و میدان امام خمینی(ره) (توپخانه سابق) نام املاک ورثه مرحوم امیرنظام به چشم می‌خورد. امیرنظام لقب «محمد رحیم‌خان علاالدوله» است. او پسر «محمدحسن‌خان نسقچی‌باشی دولو» بود که در در سال ۱۲۷۴ ه. ق جزء نویسندگان وزارت خارجه شد. سال ۱۲۷۶ قمری از جانب امیرکبیر به حکومت خوی منصوب شد و در ذیحجه ۱۲۸۳ ه. ق که ناصرالدین‌شاه عازم خراسان بود محمدرحیم‌خان را به سمت بیگلربیگی (حاکم) تهران منصوب کرد و در سال ۱۲۸۴ ق ریاست قورخانه به وی محول شد.
خاطرات احتشام‌السلطنه، پسر علاءالدوله، را که ورق می‌زنیم، می‌گوید پدرش در سال ۱۲۸۸ ه. ق از محله ارگ و عمارت اجدادی خود به این قسمت نقل مکان می‌کند. در واقع املاک علاءالدوله در آن زمان از سمت شمال با کوچه نکیسا (شهید شاهچراغی فعلی) حد فاصل فردوسی و لاله‌زار، از مشرق با خیابان لاله‌زار، از مغرب با خیابان فردوسی و از جنوب با میدان سپه (امام خمینی فعلی) محدود می‌شد و حدود ۵۰ هزار زرع بود.
در ابتدا در این محدوده یک بنای مختصر بیشتر وجود نداشت و غالبا سبزی‌کاری و درخت به چشم می‌خورد. به مرور زمان، علاءالدوله در این مکان ساختمان‌های جدید برای خود و فرزندانش ایجاد می‌کند و کل فرزندان در این محدوده ساکن می‌شوند.
تنها بخش به‌جامانده از خانه باغ ۲۱۰۰ متر مربعی علاءالدوله، حاکم تهران در دوره ناصرالدین‌شاه و انقلاب مشروطه، واقع در حد فاصل خیابان لاله‌زار و خیابان فردوسی، توسط شهرداری منطقه ۱۲ خریداری شد تا ضمن احیای آن شاهد ارتقای سطح کیفی خدمات عمومی شهری، ایجاد فضای باز همگانی، افزایش سرانه فضای سبز در محلات کم‌برخوردار باشیم.
به گفته «علی‌محمد سعادتی»، شهردار منطقه ۱۲، این خانه-باغ، یکی از ۳ باغ واجد اهمیت واقع در غرب لاله‌زار، در کنار باغ اتحادیه (خانه طهران) و باغ ناصرالملک قره گزلو (باشگاه بانک تجارت) است که ارزش بسیار دارد.
این طور که سعادتی می‌گوید کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران در مورد این باغ نگرانی‌های بسیار داشته است: «همواره این نگرانی وجود داشت که با تجاری‌سازی در این پلاک و بدون رعایت حریم‌های ارتفاعی در محدوده‌های ارزشمند تاریخی، موقعیت حصار ناصری و صفوی به خطر بیفتد.»
او که معتقد است احیای باغ و عمارت علاءالدوله که موقعیت مهمی در دوره مشروطه داشته، علاوه بر حفظ تاریخ گذشته، می‌تواند دانه تسبیح دیگری برای بازیابی تاریخ تهران قدیم باشد، می‌افزاید: «یک تالار آینه در این خانه تاریخی وجود دارد به متراژ کمتر از ۱۵۰ متر مربع که تنها بخش باقی‌مانده از خانه علاء الدوله است»
شهرداری منطقه ۱۲ باغ علاءالدوله را از ستاد اجرایی فرمان امام (ره) خریداری می‌کند: «با توجه به کاربری پیشین این بنا که قسمت زیادی از آن به زمین‌های باغ اختصاص داشته، در شرایط کنونی نیز بازسازی و احیای آن با رویکرد ایجاد فضای سبز و فضای باز همگانی به ساکنان شریف منطقه ۱۲ و فراتر از آن به مردم تهران تقدیم می‌شود.»
میرزا محمدرحیم‌خان علاءالدوله، باغ و خانه را از میرزا عیسی وزیر که وزارت تهران را به عهده داشت، خریداری و در آن ساختمان‌هایی بنا کرد. این بنا پس از او میان فرزندانش تقسیم شد و طبق نقشه سال ۱۲۷۰ خورشیدی ۲ تن از پسران و داماد او در این محدوده خانه داشتند. باغ علاءالدوله در دوره پهلوی به یکی از کانون‌های مهم اشاعه فرهنگ و هنر در ایران، شامل هنرستان هنرپیشگی و تئاتر دهقان، تبدیل شد و هم‌اکنون نیز کوچه پشت این ملک با نام کوچه دهقان خوانده می‌شود.
همشهری آنلاین
تماشای معماری آلوار آلتو
