تبریز، شهری به قدمت تاریخ و دارای آثار باستانی منحصر به فردی هست، هر چند زمین لرزه های ویرانگر در طول تاریخ بخش عمده ای از آثار تاریخی منطقه را از بین برده است اما هنوز هم نشانه‌هایی از گذشته تبریز پیر، سرپا مانده که تاریخ این دیار کهن را به نسل جدید انتقال می‌دهند، یخچال‌های تاریخی از جمله بناهای تاریخی باشکوهی هستند که تاریخ، معماری و روزگار ساده و بیآلایش زندگی مردمان گذشته را به نمایش می‌گذارند.
یخچال‌های تاریخی که به دست انسان ساخته شده‌اند، در ایرانِ قدیم بسیار رایج بوده و آن زمان که دسترسی به برق و فناوری‌های امروزی نبود، از این یخچال‌ها استفاده می‌شد. در تاریخ نیز بیشتر این نوع بناها را با نام «یخچال» می‌شناسند. تاریخچه‌ی این نوع معماری در ایران، به قرن چهارم پیش از میلاد برمی‌گردد.
در گذشته و معماری قدیم برای تولید و نگهداری یخ، روش‌های گوناگونی وجود داشت که یکی از این روش‌ها، ساخت یخچال‌های آجری بوده که در مناطق سردسیر مثل تبریز عمدتا در زیر زمین با دیوارهای سنگی و طاق آجری ساخته می‌شد، در این یخچال‌ها در فصل سرما یخ‌های تولیدی ذخیره شده، سپس در فصل‌های گرما استفاده می‌شد.
طراحی طاق گنبد، دیوارهای سنگی و روزنه های یخچال به گونه‌ای انجام می‌شد که همواره داخل ساختمان سرد بود و یخ‌های ذخیره شده آب نمی‌شد. در شهر تبریز نیز بیش از ده سازه یخچال تاریخی وجود دارد که امروزه دیگر به عنوان یخچال به کار گرفته نمی‌شوند؛ که به چند نمونه از آنها اشاره می‌کنیم:
یخچال قائم مقام
یخچال قائم مقام، یکی از یخچال‌های تاریخی تبریز است که گفته می‌شود، یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین یخچال‌های ایران باشد، به طوری‌که مساحت آن بیش ۲۰۰ متر مربع بوده و اخیرا کاربری آن تغییر یافته است. این یخچال در محله‌ی ششگلان یکی از محله‌های قدیمی تبریز، واقع شده و قدمت آن به دوره‌ی والی گری عباس میرزا، یعنی حدود ۲۲۰ سال پیش می‌رسد و بنای آن منسوب به تاج ماه بیگم، خواهر ناتنی قائم مقام است؛ این یخچال تاریخی و طبیعی در 11 متری زیر زمین واقع شده و دسترسی به آن از طریق پله امکان‌پذیر است.
یخچال بیلانکوه:
یخچال بیلانکوه، یکی از یخچال‌های تاریخی تبریز است که در ۲۸ اسفندماه سال ۱۳۸۵ با شماره‌ی ۱۸۶۸۷ به ثبت آثار ملی ایران رسیده و قدمت بنای این یخچال تاریخی به دوران قاجار می‌رسد. یخچال بیلانکوه در خیابان بیلانکوه چهارراه عباسی واقع شده و در واقع بخشی از مجموعه‌ی کلانتر باغمیشه قدیمی به حساب می‌آید.
یک تاریخ پژوه تبریزی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص یخچال‌های تبریز اظهار کرد: یخچال‌های تبریز با استفاده از طاق‌های ضربی آجر و سنگ چینی پایه‌های بنا در زیرزمین ساخته شده‌اند که کار تهیه و نگهداری از یخ را در طول سال را بر عهده داشتند.
کریم میمنت نژاد ادامه داد: شاردن، سیاح فرانسوی بود که برای مدتی در دوران صفویه در ایران سکونت می‌کرد لذا توضیحات مفصلی را در رابطه با تولید یخ و ساخت یخچال توسط ایرانیان ارائه داده است.
وی در خصوص یخچال‌های تبریز افزود: در گذشته در هر محله و میادین، یک یخچال وجود داشت که امروزه تعدادی از آنها باقی مانده، اما برخی از همین یخچال‌ها بنا به دلایلی از بین رفته‌اند؛ وجود یخچال‌ها در زیر زمین موجب شده است تا از حوادثی چون زلزله مصون مانده و آسیب نبینند.
وی خاطرنشان کرد: عمده یخچال‌های تبریز از لحاظ معماری به شکل تونلی و دارای فضای مستطیلی با یک سقف طاقی هستند، اما نمونه خاصی هم ازین یخچال ها در محله ویجویه قرار دارد که به شکل گنبدی است و دریچه و دیواره‌های بسیار قطور آن، به عنوان عایق حرارتی و برودتی عمل می‌کند.
میمنت‌نژاد یادآور شد: بر اساس نقشه دارالسلطنه که تاریخ 1297 قمری ترسیم شده است، یکی از یخچال‌های تبریز، یخچال صادقیه هست که جز مواریث میرزا صادق خان صدرالدین، وزیر دوران صفوی است و در مهرانه‌رود، کنار مدرسه‌ی صادقیه واقع شده که قسمتی از آن تخریب شده بود، اما به همت شهرداری تبریز، بازسازی شد و در حال حاضر خالی از کاربری است و هیچ استفاده‌ای از آن نمی‌شود.
وی با اشاره به بازسازی یخچال قائم مقام، گفت: یخچال قائم مقام در خیابان ششگلان واقع شده که متعلق به میرزا موسی قائم مقام فراهانی، برادر میرزا ابوالقاسم، صدراعظم ایران است و در حال حاضر مرمت شده؛ قبلا غذاخوری بود، اما الان تعطیل است.
وی در رابطه با یخچال‌های دیگر شهر ادامه داد: یخچالی در خیابان فلسطین و ملل متحد واقع شده که جزو آثار صفویه بود و به دلیل نبود مراقبت و نگهداری، فرو ریخت. در محله ورجی باشی، روبروی مسجد میلی، یخچالی به شکل گنبدی و مقرنس کاری وجود دارد که بسیار زیبا است. همچنین یخچالی نیز در بیلانکوه است که نصف آن سالم و نصف آن خراب شده و به مزبله تبدیل شده است.
وی افزود: یخچال میرزا مهدی در خیابان فلسطین واقع شده که اکنون ساختمان اداری آبیاری جایگزین آن شده است و در سامان میدانی نیز قانلی یخچال وجود دارد که به دلیل خفه شدن کودکی در آن، قانلی(خونین) می‌گویند، اما در حال حاضر فقط خرابه‌های آن باقی می‌ماند.
میمنت‌نژاد به یخچال‌های له له بیگ واقع در روبروی تربیت در کوی یوشاری و همچنین یخچالی در بارون آواک اشاره کرده و گفت: یخچالی در جنب درب سرخاب، کوچه اسلامیه وجود دارد که اکنون در روی آن، بنای مسکونی ساخته شده، همچنین یخچال میرزا رضی در قاری کورپوسی، کوچه چاپارباشی و یخچال حاج میرزا موسی خان در خیابان ثقه الاسلام، کوچه شهید سرندی از جمله یخچال‌های تاریخی تبریز هستند که در زیر زمین محبوس شده‌اند و همچنین یک یخچال نیز در میدان منصور بود که احتمالا از بین رفته است.
ایسنا
تماشای معماری آلوار آلتو
