مراغه شهر برج مقبره‌های تاریخی بوده که متأسفانه این روزها فقط ۴ برج مقبره باقی مانده است و علاوه بر گذر زمان، ساخت و سازهای غیرمجاز انجام گرفته، این بناهای تاریخی را تهدید می‌کند.
مراغه، شهر برج مقبره‌های تاریخی است که هر کدام نمودی از معماری اصیل و شگفت‌انگیز ایرانی است که به دوره ایلخانی و پیش از آن بازمی‌گردد اما متأسفانه برخی از این برج مقبره‌ها بر اثر گذشت زمان، رنگ نیستی بر خود دیده‌اند.
پژوهشگران تاریخ از وجود ۹ مقبره تاریخی در این شهر یاد می‌کنند که در طول تاریخ از بین رفته‌اند و حالا شهر برج مقبره‌های تاریخی، تنها ۴ برج مقبره را در آغوش گرفته است که علاوه بر گذر زمان، ساخت سازهای انجام گرفته در اطراف این مقبره‌ها، آنها را بیشتر تهدید می‌کند.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی، با اشاره به ثبت ملی گنبدهای موجود در شهرستان مراغه، گفت: گنبد سرخ مراغه در سال ۵۴۶ هجری قمری، گنبد مدور در سال ۵۶۸ هجری قمری، گنبد کبود در سال ۶۷۰ هجری قمری و گنبد غفاریه نیز در سال ۷۲۳ هجری قمری بنا شده‌اند.
احمد حمزه‌زاده ادامه داد: گنبد غفاریه در نهم مرداد ماه ۱۳۱۲، گنبد سرخ در پانزدهم دی ماه ۱۳۱۰، گنبد کبود در پانزدهم دی ماه ۱۳۱۰ و گنبد مدور مراغه نیز در پانزدهم دی ماه ۱۳۱۰ به ثبت ملی رسیده است.
وی افزود: گنبد سرخ مراغه و یا گنبد قرمز در بخش غربی شهر واقع شده و از قدیمی‌ترین گنبدهای موجود تاریخی به شمار می‌رود. گنبد مدور نیز با معماری خاص ایلخانی از بناهای تاریخی در این شهر است که در دوره سلجوقیان بنا شده است.
حمزه‌زاده گفت: گنبد کبود و یا مقبره مادر هلاکوخان از زیباترین بناهای تاریخی در مرکز شهر تاریخی مراغه است.
وی افزود: از دیگر مقبره‌های پا بر جا در این شهر، می‌توان به گنبد غفاریه اشاره کرد که از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری در این خطه نیز به شمار می‌رود.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی توضیح داد: تخطی در مجوز ساخت‌وساز یک پروژه خدماتی و تجاری در اطراف گنبد کبود مراغه که فعالیت آن از دهه ۸۰ آغاز شده است، به شورای فنی وزارت خانه ابلاغ شده و تا رعایت تمامی مسائل، پروژه متوقف خواهد شد.
وی افزود: اخیراً تمامی موارد رعایت برای تکمیل این پروژه در اطراف گنبد کبود، رعایت شده است و با توجه به اینکه به کارگیری نما کامپوزیت در اطراف بافت تاریخی نباید انجام پذیرد، شرکت مجری اقدام به حذف آن کرده و در حال ساخت نما آجری است.
حمزه زاده به رویداد سازی شهر مراغه اشاره کرده و گفت: در حال حاضر شهرستان مراغه به عناوین مختلفی در تمامی رویدادها معرفی می‌شود که حتی با برگزاری نمایشگاه‌های بین المللی در شهر توریستی وان، استان آذربایجان شرقی با رویکرد معرفی جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی شهر مراغه و معرفی طبیعت گردی کلیبر با استقبال خوبی مواجه شده است.
یک محقق و نویسنده تاریخ مراغه گفت: گنبدهای تاریخی و یا برج مقبره‌های تاریخی مراغه، از حیث شاخصه‌های معماری، شهرت جهانی دارد و بیشتر مقالات علمی پژوهشی منتشر شده درخصوص گنبدهای مراغه در ارتباط با نوع معماری در جداره‌های بیرونی برج مقبره‌هاست.
اصغر محمدزاده ادامه داد: در طول تاریخ، برج مقبره‌های متعددی در شهر مراغه وجود داشته است که برخی از آنها در گذر زمان، رنگ نیستی بر خود دیده‌اند؛ چنانچه هندوشاه نخجوانی به یک جریان تاریخی اشاره کرده‌اند که به هنگام دفن بیست و نهمین خلیفه عباسی در حیاط یک مدرسه، ۵ گنبد وجود داشته اما در حال حاضر دو گنبد در محل مورد اشاره باقی مانده است.
وی افزود: ابن فوطی نیز به دفن حمید الدین بغدادی در مراغه اشاره نموده و از گنبد ترکان یاد می‌کند که مدفن وی در جوار این گنبد بوده است.
محمدزاده بیان کرد: شمار دقیق برج مقبره‌های تاریخی شهر مراغه به استناد منابع مختلف، ۹ برج مقبره بوده است که تا به امروز، ۵ برج مقبره از بین رفته و در حال حاضر، فقط ۴ برج مقبره باقی در شهر مراغه باقی مانده است.
این محقق و نویسنده تاریخ مراغه توضیح داد: در میان مشهورترین برج مقبره‌های موجود در مراغه می‌توان به گنبد قزل ارسلان مراغه و گوی برج اشاره نمود که طی ۸۰ سال گذشته از بین رفته است.
محمدزاده گفت: در این میان، ۴ برج مقبره بر اساس تقدم زمانی ساخت، گنبد سرخ، گنبد مدور، گنبد کبود و گنبد غفاریه است که گنبد سرخ، کبود و مدور در دوران اتابکان سلجوقی و گنبد غفاریه نیز در دوره ایلخانی بنا شده‌اند.
وی ادامه داد: گنبد سرخ بر اساس کتیبه‌ای که در ورودی بنا وجود دارد در سال ۵۴۲ هجری قمری به فرمان عبدالعزیز بن محمود بن سعد بنا شده است و به دلیل اینکه این گنبد، آغاز یک سیاق معماری است به عنوان شاخص‌ترین برج در دنیا شناخته می‌شود که محمد کریم پیرنیا در کتاب معماری ایرانی نیز از این گنبد به عنوان نقطه آغاز مکتب معماری آذری یاد کرده است.
این محقق و نویسنده تاریخ مراغه افزود: در مکتب معماری آذری، برای اولین بار به تلفیق کاشی و آجر در تزئینات بنا اشاره شده است که گنبد سرخ نیز از این شاخصه برخوردار بوده و برای اولین بار، سیاق معماری از تلفیق کاشی و آجر از این بنا آغاز شده است.
محمدزاده گفت: گنبد مدور در سال ۵۶۳ هجری قمری به صورت مدور بنا شده است که جداره بیرونی آن، غیر از سردر بیرونی که به صورت مکعبی است، ساده بوده و سردر ورودی با تزئینات معماری قابل توجهی آراسته شده است.
وی ادامه داد: گنبد کبود در سال ۵۹۳ هجری قمری به استناد کتیبه سردر ورودی بنا، در ۱۰ متری گنبد مدور بنا شده است که از حیث تزئینات معماری جداره بیرونی و تنوع اشکال هندسی ترکیب هنرمندانه‌ای از علوم ریاضی و هنر را به نمایش گذاشته است به گونه‌ای که فراکتال‌های هندسی بی نهایت گرایی در اشکال مختلف چند ضلعی بیانگر نمود این ترکیب هنر و علم است.
محمدزاده توضیح داد: این بنا به استناد کتیبه کوچکی که سردر آن وجود دارد توسط احمد محمد بنا شده است و در داخل این بنا، آیات ۲۶ و ۲۷ سوره مبارکه الرحمن بر روی کتیبه گچ بری منقوش شده است. این بنا در گذشته‌های نه چندان دور، به گنبد مادر هلاکوخان مشهور بوده است اما بر اساس تواریخ مندرج در کتیبه‌های این گنبد، این نظریه در حد یک صحبت عامیانه تلقی شده است و این بنا قبل از احاطه مغول در این شهر بنا شده است.
وی افزود: در این بنا هنر کاشی کاری جلوه خاصی به بنا داده است طوری که کاشی‌های فیروزه‌ای به صورت اشکال مختلف همراه آجر، در تزئینات بیرونی این بنا به کار رفته است.
این محقق و نویسنده تاریخ مراغه بیان کرد: گنبد غفاریه در زمره گنبدهای پابرجا در شهر مراغه است که بین سال‌های ۷۱۶ تا ۷۳۷ هجری قمری در دوره ایلخانان مغول بنا شده است.
وی ادامه داد: در قرابت این گنبد، مدرسه‌ای به نام غفاریه وجود داشت که در اواخر دوره ایلخانی بنا شده بود و به همین دلیل این گنبد به گنبد غفاریه مشهور شده است.
محمدزاده افزود: یکی از شاخصه‌های معماری در تزئینات بیرونی این بنا، استفاده از کاشی لعاب پران بوده است که در گره‌های هندسی و نقوش مختلف، به صورت ریز و جزئی به کار گرفته شده است. کاشی لعاب پران در دوره ایلخانی ابداع شده و گنبد غفاریه به عنوان نمونه منحصربه فرد، نمایشگاهی از این هنر و ابداع ایلخانان مغول به شمار می‌آید.
وی ادامه داد: گنبد غفاریه در کنار رودخانه صافی قرار گرفته و شکل هندسی این گنبد، به صورت مکعب مربع است که در دوره ایلخانی و به فرمانی ابوسعید ایلخانی بنا شده است.
این محقق و نویسنده تاریخ مراغه بیان کرد: از اشتراکات معماری در میان برج مقبره‌هایی که در قلمرو تاریخی ایران مغول و اتابکان وجود دارد، می‌توان به سردابه و اتاق یا شبستان بالایی اشاره کرد که در تمام برج مقبره‌های مراغه، نمود یافته است.
محمد زاده افزود: گنبدهای مراغه در سال ۱۳۱۰ توسط آندره گدار (باستان شناس فرانسوی) ثبت ملی شده است و گنبدهای مراغه را در یک کتاب پژوهشی به زبان فرانسه بازشناسی نموده‌اند.
یک پژوهشگر تاریخ نیز گفت: مراغه شهر گنبدهای تاریخی است که مربوط به دوره ایلخانی و قبل‌تر مشهور هستند اما در واقع، این گنبدها قدیمی‌تر از دوره ایلخانی است.
کریم میمنت‌نژاد ادامه داد: این بناها کارکردهای نجومی و تقویمی داشته‌اند و در گذشته‌ها برای مطلع شدن از روز و تاریخ، از طریق هندسه و معماری، برج‌هایی مدون را ایجاد می‌کردند.
وی افزود: چنین گنبدهایی در جای جای ایران وجود دارد و در حال حاضر شهر مراغه نیز توانسته است چندین گنبد را حفظ کند.
میمنت‌نژاد بیان کرد: با توجه به اینکه نوع کارکرد این گنبدها در طول زمان تغییر یافته است در برخی از موارد، عناوین گنبدها نیز در طول زمان تغییر یافته و حتی افرادی نیز در این محل‌ها مدفون شده‌اند.
مهر نوشت، این پژوهشگر تاریخ در پایان گفت: قدمت گنبدهای شهر مراغه بسیار قدیمی است و بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌اند و علاوه بر نصب کتیبه، حالت مقبره و مزار نیز به خود گرفته‌اند.
تماشای معماری آلوار آلتو
