یکی از جاذبه‌های گردشگری ری این شهر باستانی همسایه پایتخت زندان هارون‌الرشید در ۱۳ کیلومتری شرق تهران، ۱۰ کیلومتری جاده تهران به خراسان است.
پیشینه زندان در حوالی مسگرآباد به سده ۴ هجری می‌رسد و عده‌ای معتقدند بنای اولیه این زندان آتشکده زرتشتیان بوده که بعدها به‌مرورزمان تبدیل به زندان شده است. زندانی که به تعبیر بسیاری از تاریخ‌نگاران از آن به‌عنوان شکنجه‌گاه عباسیان یاد می‌کردند که در آن افراد و چهره نامدار تاریخی به زنجیر کشیده شدند. در این گزارش «مهدی یساولی» پژوهشگر تاریخ برای ما از پیشینه و سیر تحول بنای زندان هارون‌الرشید در شهرری مهم‌ترین شهر استراتژیکی ایران روایت می‌کند.
شهرری یکی از شهرهای تاریخی و استراتژیک ایران است. شهری در مرکز و نزدیک به غرب فلات ایران که در مسیر کاروان‌های تجاری بازرگانی و نزدیکی به پایتخت‌های ایران واقع شده بود. «مهدی یساولی» پژوهشگر تاریخ با اشاره به این موضوع سر صحبت را باز می‌کند و می‌گوید: «شهرری تا نزدیک ۴ و ۵ سده گذشته به‌عنوان یکی از شهرهای مهم ایران و همیشه در کانون توجه قرار داشت. اما بروز چند عامل به مرور باعث کاهش اهمیت شهر تا عصر حاضر شد. یکی از اتفاقات، وقوع چند زلزله بزرگ بود که آسیب‌های جدی به این شهر وارد کرد و باعث از میان‌رفتن بخش‌هایی از این شهر شد. همچنین آسیب‌دیدن در رخدادهای سیاسی و جنگ‌ها و لشکرکشی‌ها از دیگر عوامل بود.» به گفته یساولی همه این وقایع باعث می‌شود تا از اهمیت ری به‌مرورزمان کاسته شود. اما در مقابل، روستای تهران در جبهه شمالی این شهر رشد و اهمیت پیدا کرد.
اما آنچه از شواهد نوع معماری زندان هارون‌الرشید برجای مانده نشانگر مذهبی بودن بنا قبل از تبدیل آن به زندان است. یساولی درباره معماری این بنای ثبت شده در آثار ملی کشور توضیح می‌دهد: «این سازه شبیه یک مکعب مستطیل با ارتفاع ۹ متری است. این بنا ۲ طبقه ساخته شده است. طول و عرض آن یکسان و ۳۰مترمربع است. این نوع معماری بیشتر نشانگر یک بنای مذهبی است. البته اتفاقات و وقایع مختلفی مانند زلزله‌ها جنگ‌ها و لشکرکشی‌هایی که در شهر رخ داده باعث آسیب‌های فراوانی به این بنای تاریخی شده است. حتی باعث بیرون آمدن از مسیر توجه‌ها به‌عنوان یک بنای تاریخی شده است.» زندان هارون‌الرشید با همه فرازوفرودهای تاریخی و اتفاقات و ماجراهای جالبی که برایش اتفاق افتاد سرانجام در سال ۱۳۳۴ خورشیدی به عنوان آثار تاریخی و ملی ایران ثبت شد.
زندان هارون‌الرشید یکی از اسرارآمیزترین بناهای تاریخی ری در فاصله ده‌کیلومتری شرق حرم حضرت عبدالعظیمی سمت چپ جاده قدیم خراسان در دامنه کوه‌های مسگرآباد،آبادی کوچکی و خالی سکنه واقع شده است. بنایی که مانند بسیاری از آتشگاه‌ها در بلندای کوه و دامنه واقع شده است. یساولی درباره این بنای تاریخی توضیح می‌دهد: «مجموعه زندان هارون‌الرشید، یکی از آثار تاریخی مهم شهری ری است که پیشینه آن به دوره آل‌بویه می‌رسد. در مناطق گوناگون سازه‌هایی را به نام زندان داریم برای مثال بنایی در یزد به‌عنوان زندان اسکندر وجود دارد. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که این بناها از ابتدا کارکرد منطقی به‌عنوان زندان را نداشتند. در گذر زمان به دلایل گوناگون که در فرهنگ عامه می‌توان ریشه‌های آن را جست‌وجو کرد به نام زندان نامیده شدند. اما هیچ سند تاریخی برای اینکه این بنا از ابتدا به‌عنوان زندان ساخته شده نیست.» به گفته این پژوهشگر تاریخی پیشینه دقیقی از زمان ساخت بنای اصلی هارون‌الرشید در دست نیست. عده‌ای سال ساخت آن را به دوران آل بویه و عده‌ای از پژوهشگران هم پیشینه آن را به گذشته دور نسبت می‌دهند. حتی بعضی‌ها بر این باورند که این مکان می‌تواند آتشکده‌ای در دوران ساسانیان باشد. در بعضی از پژوهش‌ها اشاره شده که این زندان بنای استحکامات و انبار مهمات دوره سلجوقیان بوده است. اما با همه این روایت‌ها دوره آل بویه به نسبت برای ساخت این بنا نزدیک‌تر است.
همشهری آنلاین _ بهاره خسروی
تماشای معماری آلوار آلتو
