به گزارش رســانـه" اخـبــار معـمـاری "  به نقل از ایسنا، این شاهکار تزیینات معماری ایران که مهم‌ترین بنای تاریخی دوره اسلامی شهر همدان محسوب می¬‌شود، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن را در زمره بی‌نظیرترین بناهای تاریخی کشور قرار می‌دهد، تا جایی که ایران شناس فقید پروفسور آرتور اپهام پوپ از دیدن آن اظهار شگفتی کرده و آن را یکی از زیباترین و کامل¬ترین نمونه‌های آثار معماری ایران می‌داند.

گنبد علویان در شمال غربی شهر همدان، به فاصله اندکی از قسمت جنوبی تپه باستانی هگمتانه و سمت راست بلوار علویان قرار گرفته است. از آن جا که این بنا فاقد کتیبه تاریخ احداث و نام بانی است، در مورد تاریخ دقیق ساخت و تزئیناتش بین پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد، چنان که محققانی آن را مربوط به دوره‌ سلجوقی و گروهی دیگر آن را از بناهای دوره‌ ایلخانی می‌دانند و جالب این که نمونه¬‌های سازه‌ای و تزئینی از هر دو دوره‌ یاد شده در بنا دیده می‌شود.

بنای زیبای گنبد علویان از نوع بناهای مقبره‌ای و دارای پلانی چهار ضلعی است. این بنا در شکل اولیه گنبدی بر فراز داشته که به مرور زمان و به دلایل طبیعی از بین رفته و طی عملیات مرمتی که در سال ۱۳۱۷ هجری شمسی در بنا انجام شده، پوششی از چوب و شیروانی بر روی آن قرار گرفته است.

بنا که در طول تاریخ همواره تحسین بسیاری از اهل فن را در پی داشته از دو قسمت فوقانی(گنبد¬خانه) و تحتانی( سرداب) تشکیل می‌شود. ساختمان آن با آجر ساخته شده و مجموعه بی نظیری از تزئینات آجرکاری و گچ‌بری و تلفیقی از این دو را قرن‌ها درون خود حفظ کرده است که تنوع نقوش حاکی از ذوق و سلیقه سازندگان بنا دارد.

درون بنای گنبد علویان سراسر با تزئینات گچ‌بری زیبایی آذین شده و در ضلع جنوبی خود یکی از شاهکارهای محراب گچی همه ادوار تاریخ معماری ایران را به نظاره گذاشته است که با نقوش زیبا و کتیبه‌های بی نظیر مانند نگینی در بنا خودنمایی می‌کند.

نمای بیرونی بنا نیز به جز ضلع شمالی که ورودی در آن قرار دارد، هر یک از دو طاق نمای آجری تشکیل شده که دارای طرح‌های متنوع تزئینی هستند، هم چنین ضلع شمالی با تزئینات بسیار زیبا و چشم نوازی از تلفیق آجرکاری، گچ‌بری و کتیبه ‌کوفی پوشیده شده که جلوه با شکوهی به آن داده است و یکی از با شکوه ترین ورودی‌های بناهای مقبره‌ای ایران به شمار می‌آید.

استناد به متون تاریخی نشان می‌دهد که بنای گنبد علویان ابتدا به عنوان خانقاه یا مسجد ساخته شده و بعدها با ایجاد سرداب، به مقبره دو تن یا بیشتر از اعضای خاندان پر آوازه‌ی علویان همدان، که از سده سوم هجری قمری به مدت سه قرن بر این شهر ریاست داشته‌اند تبدیل شده است.

یکی دیگر از ویژگی‌هایی که گنبد علویان را در زمره منحصر به فردترین بناهای تاریخی ایران قرار می‌دهد، ورودی سرداب آن است که درون محراب قرار دارد و این ویژگی تقریبا در هیچ بنای دیگری در ایران مشاهده نشده و همین دلیلی بر گمانه زنی‌ها در مورد کاربری بنا و تاریخ ساخت سرداب نیز است.

این بنا که یکی از شاهکارهای معماری ایران محسوب می‌شود، شش کتیبه با رسم‌الخط کوفی(۳ کتیبه)، ثلت(۲کتیبه) و نسخ را در خود جای داده است که همگی آیاتی از قرآن کریم هستند و زیبایی بنا و به ویژه محراب را دوچندان کرده‌اند، از کتیبه‌های نام¬برده دو کتیبه کوفی در نمای بیرونی و بقیه در داخل بنا قرار دارد.

گفتنی است بنای گنبد علویان همدان در تاریخ ۱۵/ ۱۰/ ۱۳۱۰ به شماره ۹۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.