بسیاری از محققین و اندیشمندان بین‌المللی، مسجد تاریخانه دامغان را نخستین مسجد در ایران می‌دانند که بروی بنایی با کاربری پیشین آتشکده و عبادتگاه زرتشتیان، در دوران ساسانی و پیش از اسلام، بناشده که با توجه به معماری خاص آن و وجود ستون‌های گرد بزرگ، با آجرکاری منحصربه‌فرد، این فرضیه را به‌شدت تقویت می‌کند.

مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع‌شده و یکی از بهترین نمونه‌های مساجد نخستین در ایران و قدیمی‌ترین بناهای پیش و پس از اسلام است. درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن، صاحب‌نظران ایده‌های متفاوتی دارند. نویسنده مرآت البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمؤمنین علی (ع) نسبت داده و آندره گدار، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است. آرتور پوپ، ساخته‌شدن این مسجد را بین سال‌های ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری دانسته و محمد کریم پیرنیا تاریخ ساخت آن را حدود ۱۵۰ هجری می‌داند.

اگرچه بخشی از ساختمان اصلی بازسازی‌شده و به‌طور طبیعی در مدت حدود ۹۰۰ سال خراب‌شده، آن‌قدر دست‌نخورده باقی‌مانده که کیفیت خود را نشان می‌دهد. طرح اصلی آن به سبک صحن مرکزی است: یک صحن بزرگ تقریباً چهارگوش و در گرداگرد آن رواق‌هایی با طاق ضربی روی ستون‌های مدور.

ساخت ابنیه نوساز با ارتفاع غیرمتعارف

حریم حفاظتی این اثر سال‌ها به تصویب سازمان میراث فرهنگی وقت رسیده است، لیکن با توجه به گذشت زمان، طی چند سال‌ها بارها اقداماتی برای اصلاح و بازنگری حریم این اثر ارزشمند جهانی انجام شد که برخی از دلایل آن به این شرح است که تغییرات در شیوه زندگی مدرن امروزی باعث تغییرات بزرگ و قابل‌توجهی در محیط زندگی روزمره آدمی ازجمله ابنیه و محوطه‌های تاریخی می‌شود که این امر کلیتی اجتناب‌ناپذیر است. این تغییرات همگام با نیازهای روز بشر و جامعه مدرن امروزی، به جهت فنّاوری، اقتصادی و اجتماعی، رخ می‌دهد

با توجه به قدمت و ارزش این بنا و نیز با توجه به اینکه ارزش هر بنا به محیط پیرامون آن نیز بستگی دارد، به چرایی اهمیت بازنگری عرصه و حریم آثار تاریخی می‌بریم. هماهنگی بنای تاریخی با فضای موجود در آن موجب ارتقا ارزش آن می‌شود. حال‌آنکه استفاده از مصالح ناهمگون، فرم نامتعارف در برابر بافت تاریخی موجود در منطقه از کیفیت و هویت بنا می‌کاهد.

ساخت ابنیه نوساز با ارتفاع غیرمتعارف منطقه نیز باعث کمرنگ شدن ارزش بنای تاریخی ازنظر بصری می‌شود. همچنین ساخت‌وسازهای نامتعارف در اطراف ابنیه تاریخی، گاهاً به دلیل استفاده از وسایل مکانیکی سنگین، باعث ایجاد لرزش‌های ممتد می‌شود که می‌تواند در درازمدت به اسکلت و سازه ابنیه آسیب‌هایی جدی وارد کند.

تهیه پرونده ثبت جهانی مساجد ایران

در حقیقت جداسازی بنای تاریخی از محیط اطرافش به‌جای کمک به معرفی بنا از انعکاس هویت آن و کمک به شناخت آن در بطن جامعه خواهد کاست. مجموع این دلایل باعث از بین رفتن هویت بافت و بنای مذکور می‌شود که بر هم خوردن دید منظری را نیز به دنبال دارد و باعث آسیب‌های جدی به بافت‌های تاریخی می‌شود. در حال حاضر برای حفاظت بهینه از این اثر جهانی، هرگونه ساخت‌وساز و مداخله در محدوده عرصه مصوب اثر به‌طور کل ممنوع بوده و علاوه بر لزوم طراحی نمای همگون با بافت تاریخی و با استفاده از مصالح بوم آورد و سنتی، حداکثر ارتفاع ساخت‌وساز در حریم درجه‌یک به میزان ۵۰/۳ متر و در حریم درجه ۲ به میزان ۵۰/۴ متر از کف معبر مجاور تعیین‌شده و مراتب ابلاغیه آن، در سال ۱۳۷۸ به استاندار وقت سمنان ابلاغ شد.

اما از سال ۱۴۰۰ که موضوع تهیه پرونده ثبت جهانی مساجد ایرانی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مطرح شد، بررسی مساجد در سراسر ایران آغاز شد. نهایتاً با توجه به استنتاج از جمیع اوراق و مستندات و تاریخی، سه مسجد در استان سمنان به‌عنوان کاندیدای نهایی پرونده ثبت جهانی مساجد ایرانی مطرح شد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها مسجد تاریخانه دامغان است.

اگرچه که چالش‌های فراوانی پیش روی ثبت این مجموعه ارزشمند قرار دارد، اما این امر به‌هیچ‌عنوان دور از ذهن و دست‌نیافتنی نیست. حریم حفاظتی اثر تا امروز به‌خوبی حفاظت‌شده و از ساخت‌وسازهای و نامتعارف حتی‌الامکان جلوگیری شده است. در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۶ مطالعات جامعه تاریخی در خورد این مسجد انجام‌شده و نتایج آن در قالب کتاب به چاپ رسیده است که خود یکی از عوامل تأثیرگذار در ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی است.

فرصت‌های توسعه

آغاز درج نام مسجد تاریخانه دامغان به‌عنوان میراث جاودان و ارزشمند در فهرست میراث جهان اسلام نیز، یکی دیگر از برتری‌های این اثر جهت قرارگیری در فهرست میراث جهانی است که می‌بایست به آن توجه شود؛ اما نقش شهرداری، فرمانداری و ساختار مدیریت شهری در تسهیل امر ثبت جهانی این اثر فاخر، غیرقابل‌انکار است. یکی از رویکردهای سازنده دولت چهاردهم در جذب گردشگر و تقویت این صنعت مهم و محرک توسعه در ایران، لزوم توجه به مقوله افزایش تعداد آثار ثبت جهانی در سطح بین‌الملل باشد و پس‌ازآن حفاظت بهینه و اصولی از این میراث کران سنگ برای انتقال به نسل‌های بعدی.

نگاهی که در چند سال اخیر، در مدیریت‌های میانی و استانی از آن بی‌بهره بودیم و برنامه‌ریزی‌ها به ترجیح اولویت‌بخشی به حفظ وضع موجود و اقتدارگرایی مدیریتی بود تا توجه به امر توسعه‌گرایی و تکنوکراتیزه کردن فرآیند مدیریتی جهت ایجاد خروجی مستدل و قابل بهره‌برداری برای عموم مردم. فقدان فن‌سالاری و تخصص گرایی برای ترغیب بلوک مالی و اقتصادی در سطح استانی و ملی برای سرمایه‌گذاری در بخش احیا ابنیه تاریخی و فرهنگی حفاظت از آن‌ها به‌مانند تاریخانه جهت بهره‌برداری‌های آتی اقتصادی و ایجاد افقی نو و جدید در امر خلق سرمایه، موجی شد تا فرصت‌های بزرگ ایجاد منابع بودجه‌ای از استان و شهرستان دامغان سلب شود.

با ثبت جهانی یک مجموعه تاریخی ارزشمند و منحصربه‌فرد جهانی، نه‌تنها هویت و شناسنامه ملی یک دیار و کشور به جهانیان معرفی می‌شود، بلکه زمینه‌سازی برای رشد و شکوفایی فرصت‌های توسعه محور و کاهش اتکا دولت به منابع بودجه‌ای سرمایه‌ای بخش دولت به‌شدت کاهش پیداکرده و می‌توان بخش خصوصی و سرمایه‌های منشعب از آن را به‌شرط حمایت حداکثری و تضمینی از علاقه‌مندان و صاحبان سرمایه به سمت صنایع پیشران توسعه سوق داد و هدایت کرد.

هانی رستگاران

*پژوهشگر میراث فرهنگی و فعال رسانه