تاریخانه دامغان، نخستین الگوی معماری مسجد در نوبت ثبت جهانی است موضوعی که امروز یکی از مهمترین مطالبات مردم نیز محسوب می شود.
بسیاری از محققین و اندیشمندان بینالمللی، مسجد تاریخانه دامغان را نخستین مسجد در ایران میدانند که بروی بنایی با کاربری پیشین آتشکده و عبادتگاه زرتشتیان، در دوران ساسانی و پیش از اسلام، بناشده که با توجه به معماری خاص آن و وجود ستونهای گرد بزرگ، با آجرکاری منحصربهفرد، این فرضیه را بهشدت تقویت میکند.
مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقعشده و یکی از بهترین نمونههای مساجد نخستین در ایران و قدیمیترین بناهای پیش و پس از اسلام است. درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن، صاحبنظران ایدههای متفاوتی دارند. نویسنده مرآت البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمؤمنین علی (ع) نسبت داده و آندره گدار، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است. آرتور پوپ، ساختهشدن این مسجد را بین سالهای ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری دانسته و محمد کریم پیرنیا تاریخ ساخت آن را حدود ۱۵۰ هجری میداند.
اگرچه بخشی از ساختمان اصلی بازسازیشده و بهطور طبیعی در مدت حدود ۹۰۰ سال خرابشده، آنقدر دستنخورده باقیمانده که کیفیت خود را نشان میدهد. طرح اصلی آن به سبک صحن مرکزی است: یک صحن بزرگ تقریباً چهارگوش و در گرداگرد آن رواقهایی با طاق ضربی روی ستونهای مدور.
ساخت ابنیه نوساز با ارتفاع غیرمتعارف
حریم حفاظتی این اثر سالها به تصویب سازمان میراث فرهنگی وقت رسیده است، لیکن با توجه به گذشت زمان، طی چند سالها بارها اقداماتی برای اصلاح و بازنگری حریم این اثر ارزشمند جهانی انجام شد که برخی از دلایل آن به این شرح است که تغییرات در شیوه زندگی مدرن امروزی باعث تغییرات بزرگ و قابلتوجهی در محیط زندگی روزمره آدمی ازجمله ابنیه و محوطههای تاریخی میشود که این امر کلیتی اجتنابناپذیر است. این تغییرات همگام با نیازهای روز بشر و جامعه مدرن امروزی، به جهت فنّاوری، اقتصادی و اجتماعی، رخ میدهد
با توجه به قدمت و ارزش این بنا و نیز با توجه به اینکه ارزش هر بنا به محیط پیرامون آن نیز بستگی دارد، به چرایی اهمیت بازنگری عرصه و حریم آثار تاریخی میبریم. هماهنگی بنای تاریخی با فضای موجود در آن موجب ارتقا ارزش آن میشود. حالآنکه استفاده از مصالح ناهمگون، فرم نامتعارف در برابر بافت تاریخی موجود در منطقه از کیفیت و هویت بنا میکاهد.
ساخت ابنیه نوساز با ارتفاع غیرمتعارف منطقه نیز باعث کمرنگ شدن ارزش بنای تاریخی ازنظر بصری میشود. همچنین ساختوسازهای نامتعارف در اطراف ابنیه تاریخی، گاهاً به دلیل استفاده از وسایل مکانیکی سنگین، باعث ایجاد لرزشهای ممتد میشود که میتواند در درازمدت به اسکلت و سازه ابنیه آسیبهایی جدی وارد کند.