مسجد جامع ارومیه نگین درخشان میراث تاریخی در آذربایجان غربی و روایت تاریخ پرفراز و نشیب شهر ارومیه است؛ این اثر تاریخی که در دل خود روزها و دوره های مختلف را ثبت کرده، اکنون در مسیر جهانی شدن گام بر می دارد تا مردم دنیا با این میراث جاودانه بیشتر آشنا شوند.
به گزارش رسانه " اخـبــار معـمـاری "به نقل از ایرنا، هنوز پیرمردان و پیرزنانی که عمری را سپری کرده اند به زیبایی از آن یاد کرده و از دورانی می گویند که نمازشان را آنجا اقامه می کردند؛ آنها می گویند ما نماز جمعه و حتی روزهای دیگر، نمازمان را در «جمعه مسجدی» یا مسجد جامع اقامه می کردیم؛ اینجا قداست خاصی دارد.
اما زیباتر از همه همسایه بودن این مسجد با بازار تاریخی ارومیه خاطرات بی شماری در ذهن و فکر بازاریان قدیمی جا گذاشته؛ اهالی بازار و کسبه وقتی اذان گفته می شد مغازه های خود را تعطیل کرده و برای اقامه نماز راهی مسجد جامع ارومیه و یا به قول خودشان «جمعه مسجدی» می شدند.
در مورد تاریخ دورتر این میراث کهن در ارومیه نیز، ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی در «احسن التقاسیم فی معرفته الاقالیم» می‌نویسد: «ارومیه زیباست و دژی آباد دارد جامعش در میان بزازان است بارو و نهری دارد.»
در واقع مسجد جامع ارومیه از همان اول نگین درخشانی در قلب این شهر تاریخی و گل سرسبد آثار تاریخی استان بوده است و همچنان پا برجامانده و تاریخ را به نظاره نشسته و درب هایش همیشه به روی نمازگزان بازبوده است.
آنچه به این اثر تاریخی، زیبایی دوچندان بخشیده معماری آن است؛ «معماری ایرانی اسلامی» و به عبارتی می توان گفت این اثر تاریخی شاهکاری از معماری ایرانی اسلامی و به یادگار مانده از دوران سلجوقیان است.
قدمت این بنای مذهبی به قرن هفتم هجری بر می گردد و بر اساس برخی از روایات این مسجد بر روی بقایایی از یک آتشکده ساخته شده است؛ آتشکده ای که بعد از ورود اسلام به این سرزمین ویران شد و بر روی خرابه های آن مسجد ساخته شد.
آتشکده دارای یک درب ورودی بوده است که رو به روی محراب اصلی قرار داشت در این آتشکده جایگاهی برای موبدان نیز در نظر گرفته شده بود با ورود اسلام به سرزمین ایران و در طی گرایش مردم به دین اسلام، این آتشکده کاربری خود را از دست داد و متروک و سپس ویران شد بعد از آن بر روی ویرانه های این آتشکده یک مسجد بنا شد.
بخش هایی از این مسجد در زمان ایلخانی و حمله مغول ها دستخوش تخریب و ویرانی قرار گرفت اما بعد ها دوباره بازسازی شد این مسجد در دوره زندیه نیز مرمت و بازسازی شده است و در دوره صفویه هم بخش هایی از آن برای یک بار دیگر بازسازی شد و آخرین بازسازی های این مسجد مربوط به سال های بعد از انقلاب است.
اما با وجود این همه تخریب و بازسازی هنوز هم آثار کتیبه ها و گچبری های مربوط به قرن هفتم هجری بر روی محراب وجود دارد؛ کتیبه ها و گچبری هایی که با دستان هنرمندان زمان سلجوقی خلق شده اند و مزین به خط کوفی است. وجود این کتیبه های قدیمی گواه قدمت دیرین این مسجد است.
به مدد بازسازی های این مسجد در دوره های مختلف تاریخی می توان هنر معماری مربوط به هر دوره را در این مسجد مشاهده کرد که عمده ترین آنها در قسمت سرستون ها، گنبد و تزئینات و طاق های مسجد است.
آجری بودن مسجد جامع ویژگی بارز آن
ساخته شدن این مسجد از آجر یکی از ویژگی های بارز آن است؛ در قسمت های مختلف این بنا از آجرهای متفاوت استفاده شده و نوع آجرهای به کار رفته در گنبد و شبستان با آجر های به کار رفته در قسمت صحن مسجد کاملا متفاوت است؛ تزئینات و گچبری های به کار رفته در صحن و شبستان این مسجد از زیبایی چشم گیری برخوردار است.
اما قدمت کالبد فعلی گنبد خانه که قدیمی‌ترین بخش مسجد است به دوره سلجوقی و قدمت محراب گچبری نفیس مسجد نیز به سال ۶۷۶ هجری قمری می‌رسد؛ چهل ستون ضلع غربی گنبد خانه نیز که در دوره صفویه بازسازی شده است بر روی بقایای قدیمی تر احداث شده است چنانکه در حفاری‌های کف آن آثاری از دوره ایلخانی به دست آمده است؛ قدمت حجرات اطراف صحن مسجد نیز به اوایل دوره زندیه می‌رسد و سنگ نوشته موجود، زمان احداث آنها را مورخ ۱۱۸۴ هجری قمری نشان می‌دهد.
مجموعه آثار پیرامون صحن شامل شبستان، محراب ایلخانی، چهل ستون، حجرات اطراف صحن و شبستان ضلع شرقی گنبد خانه است.
شبستان مسجد جامع
شبستان مسجد جامع ارومیه یکی از قسمت های اصلی است که نمایشگر هنر معماری اصیل اسلامی است؛ این شبستان دارای یک گنبد است که به سبک معماری سلجوقی ساخته شده و در زمان ایلخانی ها بازسازی شد.
یکی از ویژگی های معماری این شبستان وجود محراب های هشت ضلعی در یک طبقه و سپس تبدیل آن به ۱۶ ضلعی در طبقه دیگر است که در بالاترین طبقه تبدیل به گنبد اصلی شبستان شده است. سبکی از معماری که از مشخصه های معماری ایلخانی هاست و احتمال می رود که در زمان ایلخانی در طی بازسازی به این شکل درآمده است.
محراب مسجد جامع
یکی از زیباترین بخش های این مسجد محراب آن است که با تزئینات گچ بری و استفاده از خط کوفی جلوه زیبایی به آن می دهد؛ در این محراب وجود ۲ ستون در انتهای آن که دارای کتیبه هایی است جلب توجه می کند؛ در این کتیبه ها که از شاهکار های هنر گچبری به شمار می آید از خط رقاع برای نوشتن استفاده شده است.
محرابی که امروز مشاهده می شود بر روی محراب قدیمی قرار گرفته است محراب قدیمی متعلق به دوران سلجوقی بوده و دور تا دور آن از خط کوفی استفاده شده است.
چهل ستون مسجد جامع
آن طور که از اسناد و شواهد بر می آید این قسمت از مسجد در سال های بعد از ساخت بنای اصلی مسجد به آن اضافه شده است. با توجه به اشیایی که هنگام بازسازی این مسجد در این قسمت کشف شده می توان گفت که این قسمت در دوره صفویه ساخته شده است و براساس شواهد، این مسجد در دوره صفویه در اوج زیبایی خود بوده است. در طول قرن های گذشته به چهل ستون این مسجد صدمات زیادی وارد شده است که در دوره های مختلف بازسازی شده است.
مسجد جامع قلب تپنده ارومیه
باستان شناس و معاون گردشگری میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی در خصوص مسجد جامع ارومیه اظهارکرد: این مسجد یکی از قدیمی ترین و بزرگترین مساجد در کشور به شمار می رود که قدمتش به چندین قرن می رسد و در برخی روایات های تاریخی حتی قبل از اسلام هم بناهایی در زیر این مسجد ساخته شده بود.
رضا حیدری افزود: واقعیت این است که مسجد جامع قلب تپنده و هسته مرکزی شهر ارومیه به شمار می رود و بازار تاریخی و بسیاری از محلات تاریخی در اطراف این مکان مذهبی شکل گرفته است.
وی ادامه داد: براساس مطالعات باستان شناسی لایه های زیر زمین این مسجد می تواند خیلی قدیمی تر از ساختارهایی باشد که امروز در سطح می بینیم و خود بنای تاریخی مربوط به دوره سلجوقیان است.
معاون گردشگری میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی افزود: یکی از زیباترین بخش های این مسجد محراب گچبری ایرانی است که از دوره ایلخانان مغول به جا مانده؛ محرابی که حدود ۵.۵ متر عرض و حدود هشت متر طول دارد و جنس آن از نوع گچ است.
حیدری افزود: از زیبایی های این محراب خطاطی و خوشنویسی آیات و روایات و احادیثی از پیامبر اسلام (ص) توسط "عبدالمومن شرفشاه"نقاش تبریزی در سال ۶۷۶ هجری قمری است.
وی افزود: همچنین درداخل محراب "توری اندازی گچی" برجسته قرار گرفته که زیر ساقه گنبد گچبری های مختلف قرار گرفته است.
باستان شناس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی یادآورشد: دردوران صفویه شبستان ۴۰ ستون درکنار این مجموعه ساخته شد؛ شبستانی که میزبان مردم شده و هنوز هم به کار خود ادامه می دهد و نمازگزاران در آن به عبادت می پردازند.
وی افزود: مسجد جامع ارومیه دارای چند درب بوده که یکی از این درب ها به طرف بازار بود که اخیرا با حضور وزیر سابق میراث فرهنگی و گردشگری باز شد تا بار دیگر بازاریان و کسبه نماز خود را دراین مسجد کهن به جای آورند.
حیدری یادآورشد: مسجد جامع ارومیه در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی به ثبت ملی رسیده است.
مسجد جامع ارومیه قابلیت ثبت جهانی دارد
سید عزت الله ضرغامی وزیر سابق میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی در سفر خود به آذربایجان غربی و بازدید از مسجد جامع ارومیه گفت: با توجه به اینکه در صحبت‌های کارشناسان استانی بیان شد مسجد جامع قدمت یک هزار و ۲۰۰ ساله دارد، باید این موضوع در معرفی این بنا مد نظر قرار بگیرد چرا که اغلب در معرفی مسجد جامع قدمت آن را ۷۰۰ سال و متعلق به دوره ایلخانی می‌دانند در حالی که ۵۰۰ سال اختلاف رقم پایینی نیست.
همچنین معاون امور مجلس، حقوقی و استان‌های وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در سفر اخیر خود به استان و بازدید از مسجد جامع ارومیه با اشاره به تدوین پرونده مساجد کشور برای ثبت در میراث جهانی گفت: مسجد جامع ارومیه نیز که شاهکارهای معماری آن در برخی موارد بی نظیر است، قابلیت ثبت جهانی را دارد.
جواد واحدی افزود: در یک سال گذشته اقدامات قابل توجهی در راستای مرمت و احیای مسجد جامع ارومیه انجام شده است و امیدواریم این روند همچنان ادامه داشته باشد تا ظرفیت های معماری و تاریخی این مسجد بیش از پیش نمایان شود.
وی مسجد جامع ارومیه را ازجمله شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی برشمرد و ادامه داد: گچبری شبستان این مسجد در نوع خود بی‌نظیر است.
انجام اقدامات لازم برای قرارگرفتن مسجد جامع در فهرست جهانی
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی هم با بیان اینکه موضوع ثبت مساجد در فهرست جهانی یونسکو مطرح است، گفت: سعی براین است تا با انجام اقدامات لازم زمینه برای قرار گرفتن مسجد جامع ارومیه در فهرست جهانی یونسکو فراهم شده و اثر جهانی دیگری به فهرست آثار ثبت جهانی استان افزوده شود.
مرتضی صفری ادامه داد: در همین راستا احیای حجره های پیرامون، تزیینات گنبدخانه، بخش گنبد مرکزی، فضای خدماتی نظیر سرویس های بهداشتی، سیستم گرمایشی و سرمایشی، نور پردازی و روشنایی محوطه از جمله اقدامات مرمتی مسجد جامع ارومیه به شمار می رود که درحال انجام است.
وی اضافه کرد: سایت موزه ضلع جنوب شرقی مسجد جامع نیز از دیگر بخش هایی است که مرمت می شود.
مدیرکل میراث فرهنگی،صنایع دستی وگردشگری آذربایجان غربی ادامه داد: دراین سایت موزه بقایای معماری مسجدجامع که درپی کاوش ها به دست آمده، در معرض نمایش گذاشته خواهد شد.
معاون فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی هم گفت: برای مسجد جامع ارومیه ۱۱۰ میلیارد ریال از اعتبارات ملی کمک گرفته شده تا زمینه مرمت حجره های ضلع شرقی و گنبد خانه بخش قدیمی مسجد فراهم شود.
داوود فرازی با بیان اینکه موضوع ثبت مساجد در فهرست جهانی یونسکو مطرح است، گفت: سعی براین است تا با انجام اقدامات لازم زمینه برای قرار گرفتن مسجد جامع ارومیه در فهرست جهانی یونسکو فراهم شده و اثر جهانی دیگری به فهرست آثار ثبت جهانی استان افزوده شود.
به گزارش ایرنا، مسجد جامع ارومیه یکی از نخستین بناهای تاریخی ثبت ملی شده آذربایجان غربی است.
آذربایجان غربی دارای یک هزار و ۸۰۰ اثر تاریخی ثبت ملی و جهانی شده است که دراین میان تخت سلیمان تکاب، قره کلیسای چالدران، آیین مذهبی قره کلیسای چالدران، کاروانسرای شاه عباسی خوی و کلیسای زور زور ماکو در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته اند.
تماشای معماری آلوار آلتو
