بوتا با آجر و سنگ می‌خواهد حضوری پایدار و «زمینی» به بنا ببخشد. نظریه فکری بوتا را می‌توان در پیوند با دیگر معماران بهتر فهمید. او برخلاف لوکوربوزیه که خانه را «ماشینی برای زندگی» می‌دانست، بر این باور است که معماری باید در پیوند با ریشه‌های تاریخی و مصالح طبیعی معنا یابد.
در نخستین روز اکتبر زادروز «ماریو بوتا» (۱۹۴۳)، معمار سوئیسی است؛ چهره‌ای که معماری‌اش با هندسه‌ی ناب، مصالح سنگ و آجر، و جست‌وجوی پیوندی تازه میان سنت و مدرنیته شناخته می‌شود. بوتا را می‌توان از معدود معمارانی دانست که در نیمه دوم قرن بیستم کوشید میان خلوص هندسی مدرنیسم و ریشه‌های مادی معماری سنتی آشتی برقرار کند. بوتا کار خود را با خانه‌های مسکونی آغاز کرد، اما در آثار مذهبی و عمومی اوست که اندیشه‌اش آشکارتر می‌شود: کلیساهای مدور و مکعبی، موزه‌ها و کتابخانه‌هایی که مصالح سخت و زمخت را به زبان شاعرانه بدل می‌کنند. او معماری را عرصه‌ای برای مواجهه می‌بیند؛ مواجهه انسان با طبیعت، ماده، نور و سکوت. هندسه در نگاه او نه صرفاً فرم، بلکه ابزاری برای نظم بخشیدن به تجربه انسانی است.
با این حال، همین رویکرد ستایش و نقد همزمان برانگیخته است. برخی منتقدان معماری بوتا را بیش از حد صُلب، هندسی و سنگین دانسته‌اند؛ آثاری که گاه از لطافت زندگی روزمره فاصله می‌گیرند و بیشتر به یادمان‌هایی سنگی شبیه‌اند تا فضاهایی برای زیستن. در مقابل، طرفداران او معتقدند این صلابت، پاسخی است به جهانی که معماری‌اش بیش از حد سبک، مصرفی و زودگذر شده است. در واقع، بوتا با آجر و سنگ می‌خواهد حضوری پایدار و «زمینی» به بنا ببخشد. نظریه فکری بوتا را می‌توان در پیوند با دیگر معماران بهتر فهمید. او برخلاف لوکوربوزیه که خانه را «ماشینی برای زندگی» می‌دانست، بر این باور است که معماری باید در پیوند با ریشه‌های تاریخی و مصالح طبیعی معنا یابد. در قیاس با تادائو آندو، که سکوت و نور را می‌جوید، بوتا بیشتر به ماده و صلابت توجه دارد. و اگر رنزو پیانو در جست‌وجوی شفافیت و سبکی است، بوتا مسیر مقابل را برمی‌گزیند: سنگینی، صراحت و حضور فیزیکی. از همین رو برخی نقدها او را «معمار ضدشفافیت» می‌دانند.
اما در لایه‌ای عمیق‌تر، بوتا نیز مانند بسیاری از معماران معاصر با یک پرسش بنیادین درگیر است: «معماری چگونه می‌تواند میان نیازهای کارکردی امروز و میراث تاریخی دیروز پلی بزند؟» پاسخ او، بازگشت به مصالح بنیادین (سنگ و آجر) و بهره‌گیری از هندسه‌ی ناب است؛ گویی با استقرار بر پایه‌ای محکم و تغییرناپذیر می‌خواهد تداوم تاریخ را در دل معماری امروز زنده نگه دارد. این انتخاب اما محل دو خوانش متناقض است. گروهی بر این باورند که بوتا با این کار توانسته است از زوال‌پذیری و مصرف‌زدگی معماری معاصر عبور کند و حضوری پایدار و «زمینی» به بنا ببخشد. آنان ساختمان‌های او را به‌منزله‌ی «یادمان‌هایی برای زمان» می‌دانند؛ جایی که گذشته و حال در بدنی صُلب و روشن با هم آشتی می‌کنند. در مقابل، منتقدانی معتقدند همین صلابت و بازگشت به مصالح سنتی به نوعی جمود و تکرار منجر شده است؛ معماری‌ای که بیش از آنکه با تحولات فرهنگی و اجتماعی امروز درگیر باشد، در سنگینی نمادین خود گرفتار می‌شود.
در قیاس با دیگر رویکردها، این پرسش عمیق‌تر می‌شود: اگر «سالیوان» فرم را تابع عملکرد می‌خواست و به سوی آینده‌ای کارکردگرایانه نگریست، بوتا می‌کوشد عملکرد امروز را در بستری تاریخی قرار دهد. اگر «تادائو آندو» سکوت و نور را ابزار اندیشیدن می‌سازد، بوتا با آجر و سنگ می‌خواهد تاریخ و زمین را یادآوری کند. و اگر «رنزو پیانو» به دنبال شفافیت و سبکی در برابر سنگینی دنیای صنعتی بود، بوتا درست در سوی مقابل قرار دارد؛ او سنگینی و ثقل را به عنوان نشانه‌ای از دوام و حقیقت معمارانه بازمی‌خواند. در این چارچوب، می‌توان گفت که بوتا نه صرفاً معمار اشکال هندسی، بلکه معمار جدال میان زمان‌هاست: جدال میان میراثی که می‌خواهد بقا یابد و اکنونی که نیازمند تغییر و انعطاف است. پرسش انتقادی اینجاست که آیا این جدال به آشتی می‌رسد یا به شکافی تازه؟ آیا معماری او پلی میان گذشته و حال می‌سازد، یا دیواری سنگی میان نو و کهن؟
از این منظر، معماری ماریو بوتا یادآور نقدی گسترده‌تر است: در جهانی که سبک‌های معماری اغلب در پی سبکی و ناپایداری‌اند، بوتا با آثار آجری و سنگی‌اش نوعی مقاومت را نمایندگی می‌کند. مقاومتی که گاه شاعرانه به نظر می‌رسد و گاه عبوس؛ گاه بازآفرینی سنت است و گاه مانعی در برابر تحول. همین تضادهاست که آثار او را همچنان موضوع بحث و جدل در معماری معاصر نگاه داشته است.
نگارش و تنظیم: پویا مودتی | معمار و پژوهشگر حوزه معماری و انرژی
تصاویر:
پوستر: lidocinemas.com
تصویر 1: Mario Botta’s studio in Mendrisio 2011 - architecture-history.org
تصویر 2: BIZ building - basel.com
تصویر 3: office building 2013 Genk, Belgium - claudejobin.com
تصویر 4: Cathedral of the Resurrection 1988-1995 - architecture-history.org
منابع
تماشای معماری آلوار آلتو
