نماهای امروز تبریز، دیگر بازتاب اصالت و هویت ایرانی-اسلامی این شهر نیستند؛ جایی که زمانی آجر و نور، زبان شاعرانهی فضا را میساختند، اکنون جدارههایی سرد و بیروح جای آن را گرفتهاند. میان تقلید از الگوهای بیگانه و غفلت از اقلیم بومی، چهرهی شهر از معنا تهی شده است. با این حال، امید در بازخوانی هوشمندانهی میراث بومی و پیوند آن با فناوری معاصر نهفته است؛ جایی که زیبایی و عملکرد میتوانند دوباره در نمای تبریز با هم آشتی کنند.
نمای ساختمان در هر شهر، شناسنامه بصری و فرهنگی آن شهر است؛ سطحی که معماری از درون به بیرون سخن میگوید و میان شهروند و فضا پلی نامرئی میسازد. اما در تبریزِ امروز، آنچه در ذهن شهروند نقش میبندد، بیش از آنکه تداوم زبان معماری ایرانی- اسلامی باشد، ترکیبی ناهماهنگ از مصالح، رنگها و الگوهایی است که هویت بومی را در هیاهوی تجملگرایی و تقلید از الگوهای بیگانه گم کردهاند. نما در این وضعیت، بهجای آنکه «چهره شهر» باشد، به سطحی بیروح تقلیل یافته است؛ فراتر از یک دیوار، اما تهی از معنا.
نخستین مسئله، گسست تاریخی در روند شکلگیری سیمای شهری است. از دوران قاجار تا معاصر، تبریز همواره بستری پویا برای تجربه سبکهای نو بوده است؛ اما گذارِ ناگهانی از معماری آجری و حیاطمحور به برجهای نماپوش، منجر به حذف تدریجی زبان مشترک میان ماده و معنا شده است. دیگر نه آجری با پیوند اقلیم و فرهنگ باقی مانده و نه هندسه سنتی که در آن سایه و نور معنایی شاعرانه داشتند.
دومین مسئله، غلبه اقتصاد ساختوساز بر فرهنگ طراحی است. نما به کالایی برای تفاخر بدل شده است: سنگهای براق، شبیهسازی سبکهای مدرن غربی یا رومی، بدون درک ساختاری و اقلیمی آنها. نتیجه، چهرهای سرد و متناقض است؛ در شهری با زمستانهای طولانی و البته آفتاب شدید، جدارههایی شکل گرفتهاند که نه مقاومت حرارتی مطلوب دارند و نه نسبت درستی با اقلیم برقرار میکنند.
در چنین زمینهای، راه برونرفت نه بازگشت صرف به گذشته، بلکه بازخوانی انتقادی میراث بومی در قالب فناوری معاصر است. بهرهگیری از الگوهای هندسی ایرانی- اسلامی، مصالح بومی با جرم حرارتی میانه، و سامانههای هوشمند کنترل تابش، میتواند تعادلی میان زیبایی و عملکرد برقرار کند. پروژههای اخیر در حوزه معماری پارامتریک و مطالعات عملکردی نما در اقلیم سرد نیمهخشک نشان میدهد که بازتعریف مفاهیمی چون پوشش، سایه و لایه تنفسی نما میتواند منجر به کاهش ۱۵-۲۰ درصدی مصرف انرژی سرمایشی و بهبود یکنواختی روشنایی تا ۱۸ درصد شود؛ ارقامی که نشان میدهد هویت زیباییشناسانه و کارآمدی فنی، دو قطب متضاد نیستند.
بنابراین، «فراتر از دیوار» دعوتی است به بازاندیشی در مفهوم نما بهمثابه مرز میان درون و بیرون، میان انسان و شهر. بازگشت به هویت ایرانی نه در تقلید از گذشته، بلکه در احیای فلسفه آن است: پیوند خرد اقلیمی، تناسب هندسی، و معناگرایی فضایی. تنها در این صورت، تبریز میتواند دوباره چهره خود را بازیابد؛ شهری که هر نما، داستانی است از فهمِ عمیقِ مکان و زمان.
تماشای معماری آلوار آلتو
