در حالی این روزها خانه‌های یزد دور از معماری و زیبایی اصیل ساخته می‌شوند که تنها دیدن طاق‌ها و سقف‌های یزد به عنوان یکی از زیباترین شاهکارهای معماری به جا مانده از گذشتگان و جاذبه‌های ارزشمند تاریخی برای تاسف خوردن به حال امروز یزد کافی است.
به گزارش پایگاه " اخبار معماری " تاریخ سقف‌های یزد با دوران ساسانیان هم قدمت است، شاهکارهایی که این روزها نه تنها چشم جهان را به خود خیره کرده بلکه معماران امروز را انگشت به دهان گذاشته است به طوری که شاید محدود معمارانی در ایران و جهان بتواند این شاهکارها را برای بار دوباره خلق کند و به تاریخ آیندگان هدیه بدهد.
یزدی‌ها از بارزترین مردمانی هستند که حتی در ساده‌ترین و محقرترین خانه‌های خود نیز از جلوه‌های معماری بهره‌مند شده‌اند؛ سقف‌هایی که در خانه‌های فقیر و ثروتمند یزدی، خالی از زیبایی نیست هرچند که میزان پرداخت هر خانه نشان دهنده وضع مالی ساکنان آن بوده است؛ خانه‌ها و ابنیه‌ای که شاهانه با نقش و نگارها و گچ بری‌ها و نقوش خیره‌کننده ساخته شده یا خانه‌هایی که تنها به کمی از این معماری چشم نواز در آنها بسنده شده است.
در ستایش سقف‌های یزد همین بس که در قاب تصویر هر گردشگری، گوشه‌ای از این معماری شگفت‌انگیز به چشم می‌خورد و انگشت شمار اساتیدی در یزد و حتی ایران باقی مانده‌اند که مسلط به ساخت طاق‌های این چنینی هستند.
شاید اگر امروزه خانه‌هایمان را با طاق‌هایی صاف و پر از میلگرد و تیرآهن می‌سازیم که نه تنها مقاومتی به اندازه معماری گذشته‌مان ندارند بلکه خالی از روح و احساس و هویت نیز هستند، ناشی از نبود تخصص و دورشدن ما از تمدن غنی‌ای است که گذشتگانمان در ذره ذره این شهر خشتی به جا گذاشته‌اند.
«محمدرضا فلاحتی» رییس میراث فرهنگی شهرستان یزد در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به تاریخچه سقف‌های گنبدی شکل در ایران، اظهار می‌کند: سقف‌های گنبدی شکل از اوایل دوره ساسانی وارد ایران شده و ساخت آنها تا دوره اسلامی هم ادامه پیدا کرده است که قدیمی‌ترین این نوع سقف‌ها مربوط به کاخ فیروزآباد بوده که از تکنیک سقف‌های گنبدی برخوردار است.
وی در رابطه با ویژگی‌های این سقف‌ها، می‌گوید: در گذشته سقف‌های گنبدی با ارتفاع زیادی ساخته می‌شدند که به مرور در دوران اسلام از ارتفاع آنها کاسته شد.
وی اضافه می‌کند: معمولاً این نوع سقف‌ها روی زمین‌های مربع با هدف تبدیل این فضا به فضای دایره‌ای، بیضی و هشت ضلعی ایجاد می‌شدند به طوری که زیرسقف‌ها را با انواع گوشه‌سازی به این اشکال هندسی تبدیل می‌کردند.
فلاحتی با اشاره به این که در گوشه‌سازی از مصالح آجر، چوب و گچ استفاده می‌شده است، می‌گوید: سقف‌های دوره تیموری و صفوی به صورت گنبدی دوپوش به خصوص در مناطقی با بارندگی زیاد به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت به سقف‌های دوپوش ساخته می‌شدند، البته در یزد نیز سقف‌های دو پوش با دو بخش رویین و زیرین به صورت متفاوت ساخته می‌شدند.
وی با بیان این که گوشه‌سازی‌ها با رساندن اضلاع به همدیگر به صورت چهارتایی، هشت تایی، ۱۶ تایی و ۳۲ تایی ساخته می‌شدند، می‌گوید: انواعی از سقف‌ها مانند سقف‌های فیل پوش یا کلاه فرنگی از نقطه صفر شروع شده و رگه‌های خشت یا آجر روی هم سوار و دوباره به نقطه صفر ختم می‌شوند.
این مسئول قدیمی‌ترین سقف گنبدی یزد را مربوط به بقعه دوازده امام می‌داند و می‌گوید: ساخت سقف بقعه دوازه امام و زندان اسکندر از دوره ساسانی شروع شده و از نمونه‌های شاخص سقف‌های گنبدی است.
«بهاره داودی» معمار، محقق و پژوهشگر یزدی نیز در گفت‌وگو با ایسنا، فرمی هندسی از معماری اعلام می‌کند و در مورد انواع آن می‌گوید: طاق، طاق و تویزه مانند بازارچه صراف‌ها، طاق کلمبو مانند بام بازار میدان خان و طاق‌های کم خیز مانند اتاق‌های سه دری خانه‌ها از انواع سقف‌های به کار رفته در یزد است اما نوعی دیگر معروف به طاق کاربندی از برخورد تعدای تویزه به وجود می‌آید که این نوع طاق به نسبت سایر طاق‌های شبیه خود نقش سازهای دارد.
وی اضافه می‌کند: در برخی از کاربندی‌ها قسمت تیزه (نوک) آن باز است که به آن «هورنو» گفته شده و نورگیر فضا محسوب می‌شود و سقف تیمچه میدان خان و چهارسوق بازار خان از این نوع سقف‌هاست.
وی با بیان این که «رسمی بندی» در نحوه ساخت تقریبا شبیه طاق کاربندی است، می‌گوید: این نوع طاق که می‌تواند هم نوعی سازه و هم جنبه تزئینی داشته باشد، بیشتر در سردر و هشتی ورودی، ایوان و محراب‌ها به کار رفته و سر در مدرسه شفیعیه در میدان خان از این نوع معماری برخوردار است.
وی اضافه می‌کند: یکی از زیباترین انواع معماری طاق‌ها، «یزدی بندی» است که به دلیل این که این طاق توسط استادان یزدی ابداع شده، یزدی‌بندی خوانده می‌شود و این نوع طاق تکنیکی میان رسمی‌بندی و مقرنس سازی است.
این پژوهشگر در مورد طاق‌های مقرنس نیز تصریح می‌کند: مقرنس، طاقی تزئینی است که از مصالح متنوعی همچون گچ، کاشی و آجر ساخته شده است و شبیه سقف کاذب امروزی از سقف اصلی آویزان شده و به همین علت به آن چفد آویز هم گفته می‌شود که سر در مسجد جامع و سر در مسجد ملا اسماعیل از این نوع سقف به شمار می‌رود.
گنبدها از زیباترین انواع معماری در طاق‌ها هستند که شاید یکی از زیباترین جاذبه‌های شهر تاریخی یزد در کنار معماری طاق‌های چشم نواز خانه‌ها و ابنیه تاریخی باشند.
«داودی» گنبد را فضایی شکل گرفته از دوران قوسی مشخص حول یک محور عمودی می‌داند و می‌گوید: اکثر گنبدخانه‌هایی که در یزد قابل مشاهده است، دارای فرم مربع هستند و «بَشن» قسمتی است که از روی زمینه بالا می‌آید.
وی اضافه می‌کند: «چَپیرَه» و «پتکین و ترنبه» به عنوان گوشه سازی‌ها، «شکنج» و موارد دیگر از بخش‌های تخصصی یک گنبد به شمار می‌روند که در گوشه سازی‌هایی که عمدتا کاربندی و رسمی بندی هستند، برای رسیدن به فضایی مربع به فضایی دایره شکل، در گنبد ایجاد می‌شود.
گاهی از خودمان سوال می‌پرسیم چرا جوانان این شهر کویری که در همین خانه‌های بی روح و خالی از زیبایی‌های بصری و معنوی بزرگ شده‌اند، از سراسر شهر مدام به گوشه‌ای پناه می‌برند که در سراسر آن گنبد و سقف و کاشی کاری و طاق و تویزه و خشت و معماری جریان دارد؟ شاید نبود این معماری و دور شدن ساخت و سازهای امروزی همان نیاز این جامعه است، نیازی که خانواده‌های ما با دریغ کردن این معماری در زندگی و خانه‌هایشان، جوانان به ظاهر افسرده و کمتر شاد و تشنه هویت امروزی یزد را به سوی این بافت تاریخی سوق می‌دهند.
منبع ایسنا
تماشای معماری آلوار آلتو
