مدرسه چهارباغ در استان اصفهان یکی از یادگارهای بی‌نظیر معماری دوره صفویه است که هر ساله توجه بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب می‌کند.
این مدرسه که در گذشته آن را مدرسه سلطانی و مدرسه مادر شاه نیز می‌نامیدند، در زمان سلطنت شاه سلطان‌حسین، آخرین پادشاه حکومت صفوی ساخته شد.
ساخت این بنا در سال ۱۱۱۶ هجری قمری آغاز شد و در سال ۱۱۲۶ هجری قمری به پایان رسید. این بنا در واقع آخرین بنای باشکوه ساخته شده در عصر صفوی است که برای تدریس علوم دینی به طلاب ساخته شد.
درختان کهنسال چنار و جوی آبی که در میان آن جریان دارد، جلوه بی‌نظیری به زیبایی‌های معماری و کاشی‌کاری‌های دیدنی این بنا داده است.
از بخش‌های دیدنی این مدرسه می‌توان به معماری و کاشی‌کاری‌های زیبای گنبد مدرسه، درِ مجللی که با طلا و نقره تزیین شده است، محراب باشکوه، منبر مرمرین، حجره مخصوص شاه سلطان‌حسین، کاشی‌کاری‌های منحصربه‌فرد مدخل مدرسه، خطوط نستعلیق کتیبه‌ها و پنجره‌های چوبی مشبک اشاره کرد.
این بنای باشکوه و دیدنی در ضلع شرقی خیابان چهارباغ اصفهان قرار دارد.
هیچ یک از آثار تاریخی موجود در شهر اصفهان به اندازه مدرسه چهارباغ، توجه گردشگران و جهانگردان خارجی را به خود جلب نمی‌کند. این بنا را می‌توان کلکسیون کاشی‌کاری ایرانی نامید.
این مطلب را خاطرات و سفرنامه‌های این گردشگران خارجی تایید می‌کند. بسیاری از آنها این بنا را در نوشته‌ها و سفرنامه‌هایشان با کلماتی چون سحرآمیز، جذاب و دلپذیر توصیف کرده‌اند.
از میان این گردشگران، اوژن فلاندن، دیولافوا و کنت دوگوبینو را می‌توان نام برد که مدرسه چهارباغ را شاهکار مسلم معماری دوره صفوی توصیف کرده‌اند.
مدرسه چهارباغ از لحاظ کاشی‌کاری اهمیت ویژه‌ای دارد و انواع مختلف این فن را مانند کاشی هفت‌رنگ، معرق، گره چینی، پیلی و معقلی در خود جای داده و در حقیقت موزه کاشی‌کاری اصفهان به شمار می‌رود.
دلایل نامگذاری
این مدرسه را مدرسه سلطان می‌نامند چرا که در زمان شاه سلطان حسین ساخته شده است. از آنجایی که این مدرسه در خیابان چهارباغ قرار دارد به آن مدرسه چهارباغ می‌گویند و چون مادر شاه سلطان‌حسین چند کاروانسرا و بازار و نهاد اقتصادی را وقف این مدرسه کرده است، گاه این مدرسه را با نام مدرسه مادر شاه می‌خوانند.
مدرسه چهارباغ، چهار ایوان دارد. نمای خارجی عمارت شامل یک سر در بلند و باشکوه و هفده طاق نمای دو طبقه آجری در اطراف آن است. کاشی‌های ریز و ظریف، مقرنس‌های پر نقش و نگار و خطوط مختلف، سر در ساختمان و ورودی بنا را به زیبایی هر چه تمام‌تر زینت داده‌اند.
کتیبه سر در به خط نستعلیق سفید و روی زمینه کاشی لاجوردی نگاشته شده و تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری بر آن حک شده است. این کتیبه را عبدالرحیم جزایری کتابت کرده است.
دو دهانه سر در با کاشی‌های فیروزه‌ای تزئین شده و بر روی دو پایه سنگ مرمری، گلدانی به شکل بسیار زیبا قرار گرفته است. در طرفین سر در دو سکوی مرمری بسیار نفیس و عالی وجود دارد.
در اصلی مدرسه که با طلا و نقره تزئین شده، نمونه بارز هنر زرگری و قلم‌زنی است که در دوران صفویه به نهایت تعالی و تکامل خود رسیده است.
بر دو لنگه چپ و راست این در به خط نستعلیق بسیار زیبا و به صورت برجسته، اشعاری نوشته شده است. خطاط این اشعار، محمد صالح اصفهانی خوشنویس برجسته عصر صفوی است.
قسمت داخلی مدرسه شامل هشتی، ورودی، حیاط داخلی، گنبد، مناره و اتاق‌هاست. زیباترین قسمت مدرسه از نظر کاشی‌کاری، هشتی ورودی آن است.
ایوان‌ها و حجره‌های صحن چهار ایوان مدرسه رو به باغی پر درخت قرار گرفته‌اند که جویباری از میان آن می‌گذرد. این نهر فرشادی نام دارد. (در اصفهان این گونه نهرها را مادی می‌گویند.)
مادی فرشادی، شعبه‌ای از زاینده‌رود است. صحن مدرسه چهارباغ، نمونه کامل یک معماری درون‌گرا و بومی به شمار می‌رود.
حجره‌هایی که در دو طبقه و در فواصل ایوان‌های مدرسه ساخته شده‌اند به سکونت طلاب علوم دینی اختصاص داشته است. اکثر این حجره‌ها دارای نقشه‌ی یکسانی هستند که از یک اتاق نشیمن در جلو و قسمتی به صورت صندوقخانه در عقب و قسمتی به نام بالاخانه تشکیل می‌شود. در جلوی این حجره‌ها ایوان زیبایی قرار دارد.
در بخش شمالی مدرسه، ایوان شمالی با دهانه‌ای نسبتا عریض و ارتفاع زیاد قرار دارد که در جبهه مقابل آن، گنبد و مناره‌های ایوان جنوبی دیده می‌شود. کتیبه فوقانی داخل گنبد به خط عبدالرحیم جزایری خوشنویس عصر صفویه است.
تمامی سطوح داخلی بنا به قطعات کوچکی تقسیم می‌شود که با کاشی تزئین شده است. منبر دوازده پله مدرسه که یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده از بهترین نمونه‌های هنر حجاری و سنگ‌تراشی آن روزگار است. در کنار این منبر، محراب نفیس و بسیار زیبای مدرسه قرار دارد که کتیبه بالای محراب و منبر نیز به خط عبدالرحیم جزایری است.
اشعاری که در اطراف سرسرای مدرسه به خط نستعلیق بسیار زیبا به رنگ سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته شده به خط محمد صالح اصفهانی و مورخ به سال ۱۱۱۹ هجری است.
کتیبه افقی داخل گنبد نیز به خط عبدالرحیم جزایری و تاریخ ۱۱۲۱ هجری است.
شبستان مسقف مدرسه چهارباغ که در ضلع شرقی مدرسه واقع شده با درِ منبت‌کاری بسیار نفیسی به محوطه زیر گنبد وصل می‌شود. در این شبستان، سه محراب وجود دارد که کتیبه‌های اطراف آنها را محمد مۆمن‌الحسینی به سال ۱۱۱۸ هجری کتابت کرده است.
سنگاب‌ها
سنگاب ظرف سنگی بزرگی است که در گذشته آن را از آب پر می‌کردند و برای وضوگرفتن یا آشامیدن از آن استفاده می‌کردند. محل نصب سنگاب معمولا در حیاط مسجد یا امامزاده بوده است ولی بر حسب نیاز در سایر مکان‌های عمومی هم از آن استفاده می‌کردند.
دو سنگاب در داخل مدرسه چهارباغ وجود دارد؛ یکی در سرسرای ورودی و دیگری در صحن مدرسه.
اولی، سنگاب سرسرای ورودی از جنس سنگ پارسی است و بر روی آن کتیبه صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث برجسته در لوحه‌های کوچکی کنده‌کاری شده است. همچنین بر طبق کتیبه، سنگاب در ماه شعبان سال ۱۱۱۰ (قمری) توسط سنگ‌تراشی به نام «محمد طاهر» ساخته شده است. در وسط دو لوح آخر، عبارات فوق به خط نستعلیق دیده می‌شود:
«کتیبه اقل الطلبة محمد مهدی الحسینی عفی عنه - در شهر شعبان‌المعظم سنه ۱۱۱۰ به اتمام رسید عمل کمترین محمد طاهر».
دومین سنگاب موجود در صحن مدرسه، روبه‌روی ایوان جنوبی قرارگرفته و آن هم از جنس سنگ پارسی است. متنکتیبه این سنگاب به شرح زیر است:
«وفق حضرت امام حسین صلوات‌الله و سلامه‌علیه نمود این سنگاب را - حاجی ابوالحسن اردکانی فی‌شوال‌المکرم سنة تسعین و الف».
بر طبق کتیبه، سنگاب را در سال ۱۰۹۰ (قمری) ساخته‌اند. از آن جایی که سال ساخت مدرسه چهارباغ بین سال‌های ۱۱۱۶ (قمری) و ۱۱۲۶ (قمری) و در زمان حکومت سلطان حسین صفوی است، چنین استنباط می‌شود که سنگاب قبل از ساختمان مدرسه در جای دیگری قرارداشته و بعدا به صحن مدرسه انتقال داده شده است.
این سنگاب‌ها شاهکار هنر سنگ‌تراشی و خوشنویسی محسوب می‌شوند.
در شمال مدرسه چهارباغ بازارچه‌ای زیبا و مرتفع وجود دارد که در عصر صفویه، بازارچه بلند و بازارچه شاهی نیز نامیده می‌شد. این بازارچه، نمونه ارزنده‌ای از بازارهای عصر صفوی است. در شرق مدرسه چهارباغ، کاروانسرای مادر شاه واقع شده که مهمانسرای عباسی امروز است.
حجره مخصوص شاه سلطان حسین
مدرسه چهارباغ کتابخانه کم‌نظیر و با ارزشی داشته که در حمله افغان‌ها نابود شده است. این کتابخانه با کتب بسیار نفیس و کمیاب، در اختیار طلاب علوم دینی و سایر پژوهشگران و محققین آن روزگار قرار داشته است.
مدرسه چهارباغ موقوفات زیادی نیز داشته است که شامل باغ‌ها، مزارع، روستاها، املاک، دکان‌ها، کاروانسراها و سایر مستغلات بوده و چگونگی ساختار آنها با حمله افغان‌ها نامعلوم مانده است.
کاروانسرای مادر شاه که مجلل‌ترین اقامتگاه مسافرین سه سده پیش بوده، موقوفه و متصل به ساختمان‌های مدرسه چهارباغ در ضلع شرقی آن است، هم‌اکنون تبدیل به مهمانسرایی به نام مهمانسرای عباسی شده و از لحاظ سبک معماری، بی‌نظیر و منحصربه‌فرد است. دیگر موقوفه متصل به این بنا، بازار هنر است.
به طور کلی مدرسه چهارباغ که به قول بسیاری از محققین هم مدرسه و هم مسجد بوده، با ۸۵۰۰ متر مربع مساحت از آثار مهم و باارزش عصر صفوی است.
مدرسه چهارباغ اصفهان که پس از پیروزی انقلاب اسلامی «مدرسه علمیه امام صادق(ع)» نامگذاری شد در حال حاضر به آموزش طلاب علوم دینی و حجره‌های آن نیز همانند عصر صفویه به اقامت طلاب اختصاص دارد.
حجره مخصوص شاه سلطان حسین
علی‌اصغر درویش
منبع:همشهری آنلاین
تماشای معماری آلوار آلتو
