به گزارش پایگاه " اخبار معماری  " به نقل از ایرنا مرجان اکبری گفت: کارخانه قدیمی نخریسی مشهد از جمله میراث صنعتی این شهر و ایران در دوره مدرنیته رضاخانی است که معماری آن نیز برگرفته از شیوه‌های ساختمانی جنگ جهانی دوم است. 

وی افزود: کارخانه نخ‌ریسی و نساجی خسروی، اولین و بزرگ‌ترین کارخانه در خراسان و شرق کشور با سبک جدید و دارای ماشین‌آلات مختلف نخ‌ریسی و نساجی بود که با جذب هزار کارگر در اقتصاد شهر مشهد اثرات مطلوب داشت.

معاون مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی ادامه داد: شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی خسروی مشهد در چهاردهم اسفند ۱۳۱۳ خورشیدی با شماره ۳۸ و برای مدت ۵۰ سال به ثبت رسید و مراسم گشایش آن یازدهم اسفند ۱۳۱۶ انجام شد.

وی گفت: با پیروزی انقلاب اسلامی، بازسازی و توسعه کارخانه توسط مدیریت وقت انجام و ماشین‌آلاتی در سال‌های ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۷ خریداری و در خط تولید قرار گرفت. 

اکبری افزود: کارخانه نخریسی مشهد در ۱۵ تیر ماه ۱۳۸۵ تعطیل و خط تولید آن به کارخانه نیشابور منتقل شد و با رویکرد جدید آستان قدس رضوی در استفاده از موقوفات، ساختمان کارخانه به "موزه زنده زیارت" تبدیل شد. 

مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی نیز در باره مشخصات این اثر تاریخی گفت: وسعت این کارخانه ۶۶ هزار مترمربع و زیربنای آن ۲۵ هزار مترمربع است.

محمود طغرایی با بیان اینکه این کارخانه به پنج قسمت مجزا تقسیم و تفکیک شده است افزود: بخش تأسیسات که در شمال غربی سایت کارخانه قرار دارد با یک سرسرای مسقف در ۲ طبقه محل قرارگرفتن دیگ‌های بخار و توربین‌های برق است.

وی ادامه داد: این بخش به همراه نمای بخش طاق زنی، به همان شکل گذشته باقی مانده است. دیوارهای این بخش اغلب ۸۰ سانتیمتر قطر دارند و شامل آجر و ملات ساروج است.

مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: قسمت طاقه زنی که در شمال کارخانه قرار دارد یکی از شاهکارهای این مجموعه است. این بخش دارای فضای باز با ستون‌های متعدد است که به طاقه زنی و اتو کشی اختصاص داشته و سقف و ستون‌های جالب توجه دارد.

وی افزود: قسمت ریسندگی که در شرق سایت و در جلو بخش طاقه زنی قرار دارد، از یک سو به وسیله سرسرای ورودی و بخش اداری به محوطه ورودی متصل می‌شود و از سوی دیگر به وسیله حلاج خانه و بارانداز به محوطه پشتی و از بخش پایین به انبار طاقه زنی متصل می‌شود. 

طغرایی ادامه داد: قسمت اداری و محوطه که در جنوب سایت و در نزدیک ورودی اصلی قرار دارد به دلیل گسترده شدن کاربری و عملکرد کارخانه به بخش‌های دیگر الحاق شده که شامل حراست، اطلاعات، فروشگاه، خبازی، سالن چندمنظوره و اتاق ریاست و اتاق‌های بخش اداری است.

وی گفت: پنجمین بخش این کارخانه قسمت بافندگی است که در غرب مجموعه و در کنار سالن ریسندگی قرار دارد، کارخانه نخ ریسی خسروی به دلیل معماری خاص آن، شیوه ساخت، زمان ساخت و نیز تقابلی که با معماری صنعتی جهان در عصر خویش داشته حائز اهمیت است.

مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی افزود: این بنا به جهت قدمت، نوع کاربری و جنبه‌های آگاهانه طراحی و از نظر اجرا و جزییات اجرایی بسیار ارزشمند است.

وی ادامه داد: روبروی ساختمان، استخری به عمق هفت متر وجود دارد که داخل آن سکوهایی بوده که لوله‌هایی برای سیستم تبرید به ‌صورت مشبک روی آن‌ها قرار می‌گرفته است. کنار استخر، حوضچه‌ای قرار گرفته که سیستم تقطیر را در برمی‌گیرد، جایی که آب مقطر کارخانه را تامین می‌کرده است.

طغرایی گفت: در مسافتی دورتر از استخر و حوضچه چاهی به عمق ۸۵ متر وجود دارد که تا پایین، دیوارچینی شده است. این چاه جایی قرار گرفته که با توجه به عمق کم آن می‌توان آب بسیار از آن استخراج کرد و همیشه بالغ بر چهار اینچ آب دارد. 

وی درباره دیگر بناهای موجود در این مجموعه افزود: از جمله آنها بنایی است که قبل از انقلاب، شیرخوارگاه و قبل از آن هم مهمانسرای کارخانه نخریسی بوده است. 

مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: این بنا را می‌توان به عنوان یکی از اولین حرکت‌ها در زمینه معماری صنعتی در خراسان معرفی کرد. 

وی افزود: ویژگی بارز این اثر، کاربری و قدمت آن است، همچنین به خاطر تأثیری که از معماری آلمان در زمینه کارخانه سازی گرفته است، جزو آثار ویژه در این منطقه محسوب می‌شود.

این کارخانه با شماره ۳۲ هزار و ۸۴۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.